
Het Verdrag van Frankfurt, getekend op 10 mei 1871, markeerde het formele einde van de Frans-Duitse Oorlog van 1870-1871. Dit verdrag werd gesloten tussen de pas opgerichte Derde Franse Republiek en het Duitse Keizerrijk in Frankfurt am Main. Het was een cruciaal document dat de overgave van Frankrijk aan Duitsland bezegelde, en het had langdurige gevolgen voor de betrekkingen tussen beide naties. Het verdrag werd onderhandeld onder leiding van de Duitse kanselier Otto von Bismarck, na het verzoek van de Franse regering voor een wapenstilstand in januari 1871. De onderhandelingen verliepen echter in een situatie waarin Frankrijk intern verdeeld was, met name door de opstand van de Commune van Parijs, die zich verzette tegen de capitulatie aan Duitsland.
Inhoudsopgave
De Voorspel tot het Verdrag van Frankfurt
De Frans-Duitse Oorlog, die in juli 1870 begon, draaide al snel uit in het voordeel van de Duitsers. Door een reeks verpletterende nederlagen werd Frankrijk gedwongen een wapenstilstand aan te vragen op 28 januari 1871. Hoewel de oorlog op dat moment effectief voorbij was, bleef het conflict politiek smeulen binnen Frankrijk zelf. De verkiezingen van februari 1871, die gehouden werden onder de nieuwe Franse regering, toonden een scherpe verdeeldheid tussen de politiek van Parijs en het platteland.
Op 8 februari 1871 vonden er nationale verkiezingen plaats waarbij prominente figuren zoals Victor Hugo en Louis Blanc de meeste stemmen in Parijs ontvingen. Dit weerspiegelde de wens van de stad om weerstand te blijven bieden tegen Duitsland. In tegenstelling hiermee koos het platteland, waar Adolphe Thiers in meerdere departementen won, voornamelijk voor vrede. Thiers, die later premier zou worden, pleitte voor een snelle oplossing om verdere bloedvergieten te voorkomen en zo de gevolgen van de oorlog te beperken. Deze verdeeldheid tussen de revolutionaire geest van Parijs en de conservatieve plattelandsgemeenschappen zou een belangrijke rol spelen in de interne politieke spanningen van Frankrijk gedurende de volgende jaren.
De Vrede van Versailles: Een Voorloper van het Verdrag
De onderhandelingen voor vrede begonnen op 23 februari 1871 in Versailles, waar Adolphe Thiers en Jules Favre namens Frankrijk in gesprek gingen met Otto von Bismarck. Deze besprekingen leidden op 26 februari tot de ondertekening van een voorlopig vredesverdrag, dat door de Franse Nationale Vergadering op 1 maart werd geratificeerd. Ondanks het feit dat een meerderheid van de leden van de Vergadering het akkoord steunde, was er veel weerstand vanuit de afgevaardigden van de door Duitsland bezette gebieden in de Elzas en Lotharingen. Deze afgevaardigden verlieten uit protest de vergadering.
Het voorlopige verdrag omvatte de grote lijnen van wat later zou worden vastgelegd in het definitieve Verdrag van Frankfurt. Frankrijk stemde in met de betaling van een enorme oorlogsschuld en met het afstaan van grondgebied in de Elzas-Lotharingen aan Duitsland. De exacte grenzen en details zouden echter in de komende maanden worden uitgewerkt.
Nu het voorlopige verdrag was goedgekeurd, begon de Duitse bezetting van Parijs. De Duitse troepen marcheerden op 1 maart 1871 door de Champs-Élysées als een symbolische daad van overwinning, maar verlieten de stad kort daarna. Deze gebeurtenis, in combinatie met de annexatie van de Elzas en een deel van Lotharingen, versterkte de gevoelens van verlies en vernedering bij de Fransen, wat zou bijdragen aan de opkomst van het revanchisme—het verlangen naar wraak—dat het Franse buitenlandse beleid in de daaropvolgende decennia zou beïnvloeden.
Het Begin van de Onderhandelingen in Frankfurt
Na de ondertekening van de voorlopige voorwaarden begon de Duitse diplomatie zich te concentreren op de formele afronding van het vredesakkoord. De onderhandelingen verhuisden van Versailles naar Frankfurt, waar de juridische en territoriale details van het verdrag werden uitgewerkt. De onderhandelingen waren grotendeels een formaliteit, aangezien de hoofdpunten al in Versailles waren vastgelegd, maar er bleef ruimte voor discussie over de exacte uitvoering van bepaalde clausules.
Jules Favre, de Franse minister van Buitenlandse Zaken, speelde een belangrijke rol in het afronden van deze besprekingen. Hoewel er enige hoop was op versoepeling van de voorwaarden, was Bismarck vastberaden om de maximale concessies van Frankrijk te verkrijgen. De annexatie van de Elzas en delen van Lotharingen was voor Bismarck een ononderhandelbaar punt, omdat hij deze gebieden beschouwde als een historisch recht van Duitsland.
Annexaties en Gebiedsverlies: Het Hart van het Verdrag
Een van de meest ingrijpende onderdelen van het Verdrag van Frankfurt was de annexatie van de Elzas en een deel van Lotharingen door het Duitse Keizerrijk. Deze gebieden, rijk aan natuurlijke hulpbronnen zoals ijzer en kolen, hadden historisch gezien deel uitgemaakt van het Heilige Roomse Rijk en waren pas in de 17e eeuw definitief Frans geworden. Voor Otto von Bismarck en veel Duitsers was de annexatie een “terugkeer” van deze regio’s naar hun rechtmatige plek in de Duitse cultuur en politiek. Voor de Fransen betekende het echter een pijnlijke amputatie van nationaal grondgebied.
De Annexatie van de Elzas-Lotharingen
Volgens het verdrag verloor Frankrijk ongeveer 14.470 vierkante kilometer land, waaronder belangrijke industriële centra. De annexatie omvatte de volgende gebieden:
- In de Elzas: De departementen Bas-Rhin en Haut-Rhin, met uitzondering van de stad Belfort, werden opgenomen in het Duitse Keizerrijk. Belfort bleef Frans als gevolg van sterke militaire weerstand tijdens de belegering en een compromis dat werd gesloten tijdens de onderhandelingen.
- In Lotharingen: Grote delen van de departementen Moselle en Meurthe werden afgestaan, inclusief belangrijke steden zoals Metz en Thionville. Bovendien werden enkele kleinere delen van het departement Vosges overgedragen aan Duitsland.
Deze annexatie had niet alleen geografische gevolgen, maar ook demografische en economische. Met het verlies van bijna 1,6 miljoen inwoners verloor Frankrijk niet alleen een belangrijk deel van zijn bevolking, maar ook een aanzienlijk percentage van zijn mijn- en staalindustrie, wat een ernstige deuk betekende in de economische slagkracht van het land. De annexatie van deze gebieden zou een belangrijk strijdpunt blijven in de Frans-Duitse betrekkingen en zou later bijdragen aan de spanningen die leidden tot de Eerste Wereldoorlog.
Het Lot van de Bevolking
De bevolking van de geannexeerde gebieden werd voor een moeilijke keuze gesteld: ze konden ervoor kiezen om hun Franse nationaliteit te behouden, maar dan moesten ze Frankrijk verlaten. Ongeveer 530.000 inwoners, van de meer dan 1,8 miljoen, maakten gebruik van deze optie en verlieten hun geboorteland om zich elders in Frankrijk te vestigen. Degenen die ervoor kozen in hun huizen te blijven, werden automatisch Duitse staatsburgers. Dit leidde tot een massale volksverhuizing, met verstrekkende sociale en culturele gevolgen voor zowel Frankrijk als de geannexeerde gebieden.
Frankrijk probeerde het voor de armere bevolkingsgroepen makkelijker te maken om te verhuizen door het instellen van beurzen en andere financiële prikkels. Veel Fransen, vooral in de Elzas, ervoeren de annexatie als een diepe nationale en culturele verwonding, wat leidde tot gevoelens van verlies en nostalgie die decennialang voortduurden. Hoewel de annexatie voor Duitsland een strategische overwinning was, droeg het ook bij aan de verdere vervreemding en vijandigheid tussen de twee naties.
Financiële Reparaties en Oorlogsschuld
Naast het verlies van land en mensen werd Frankrijk verplicht om een aanzienlijke oorlogsschuld te betalen aan Duitsland. De voorwaarden van het Verdrag van Frankfurt bepaalden dat Frankrijk een bedrag van vijf miljard Franse francs in goud moest betalen, een astronomisch bedrag voor die tijd. Om ervoor te zorgen dat deze schuld zou worden voldaan, werden delen van Noord-Frankrijk, inclusief steden als Lille en Amiens, bezet door Duitse troepen totdat de betaling volledig was voldaan. De bezetting was bedoeld als garantie dat Frankrijk aan zijn financiële verplichtingen zou voldoen.
De Eerste Publieke Emissie
In juni 1871 organiseerde de Franse regering, onder leiding van Adolphe Thiers, een publieke lening om de eerste termijn van de oorlogsschuld te kunnen betalen. De lening, met een waarde van twee miljard francs, werd zeer succesvol geplaatst, en zelfs overtekend. Dit gaf Frankrijk de broodnodige financiële ademruimte om de Duitse eisen in eerste instantie te voldoen.
Internationale Lening van 1872
Om de resterende oorlogsschuld af te lossen, besloot de Franse regering in 1872 opnieuw een lening uit te schrijven, dit keer internationaal. Deze lening had een waarde van drie miljard francs en werd wederom succesvol geplaatst. Grote internationale banken, waaronder uit Londen en Amsterdam, schreven massaal in op deze lening. In totaal werd er veertien keer het gevraagde bedrag opgehaald, wat een wereldrecord was voor die tijd. De succesvolle financiering van de herstelbetalingen hielp Frankrijk niet alleen om de Duitse bezetting sneller te beëindigen, maar het demonstreerde ook de sterke financiële positie van het land, ondanks de verwoestende gevolgen van de oorlog.
Op 16 september 1873, nadat alle betalingen waren voltooid, trok de laatste Duitse soldaat zich terug uit het Franse grondgebied. De impact van de herstelbetalingen was echter voelbaar in de daaropvolgende decennia, omdat ze een zware druk legden op de Franse economie en de mogelijkheden voor binnenlandse investeringen beperkten. Frankrijk slaagde erin om aan al zijn verplichtingen te voldoen, maar de gevolgen van de oorlogsschuld en de annexatie zouden jarenlang blijven nazinderen in de Franse politieke en economische sfeer.
Juridische en Politieke Gevolgen van het Verdrag van Frankfurt
Het Verdrag van Frankfurt bracht niet alleen territoriale en economische veranderingen met zich mee, maar had ook ingrijpende juridische en politieke gevolgen. Een van de belangrijkste kwesties was de nationaliteit van de inwoners van de geannexeerde gebieden. Het verdrag bood de mogelijkheid aan de inwoners van de Elzas en Lotharingen om hun Franse nationaliteit te behouden, maar dit was verbonden aan strikte voorwaarden.
Optie voor Nationaliteit
De zogenaamde “optieclausule” gaf inwoners van de geannexeerde gebieden de keuze om hun Franse nationaliteit te behouden, mits ze vóór 1 oktober 1872 uit de geannexeerde regio’s vertrokken en zich elders in Frankrijk vestigden. Dit bleek een moeilijke keuze voor velen. Hoewel ongeveer 530.000 mensen ervoor kozen om naar Frankrijk te verhuizen en hun Franse nationaliteit te behouden, bleven de meeste inwoners van de Elzas-Lotharingen in hun geboortegrond en werden daardoor automatisch Duitse burgers.
Voor degenen die ervoor kozen in de geannexeerde gebieden te blijven, betekende dit een definitieve verandering van hun nationale identiteit. De Duitse overheid stimuleerde dit proces door tal van maatregelen in te voeren om de overgang naar het Duitse staatsburgerschap te vergemakkelijken. Tegelijkertijd legde Frankrijk met het aanbieden van beurzen en financiële steun de nadruk op de emotionele en culturele band met de Fransen die ervoor kozen om hun nationaliteit te behouden.
De Impact op de Nationale Identiteit
De annexatie van de Elzas-Lotharingen leidde tot een diepe identiteitscrisis bij de inwoners van de regio. Velen zagen zichzelf nog steeds als Fransen, ondanks hun nieuwe juridische status als Duitse onderdanen. Dit gevoel van culturele en nationale vervreemding zou een belangrijke rol spelen in de regionale politiek en de dagelijkse realiteit van het leven in de geannexeerde gebieden. Gedurende de decennia na het verdrag bleven deze gebieden het toneel van politieke onrust, met een aanzienlijke minderheid van de bevolking die streefde naar hereniging met Frankrijk.
De Duitse autoriteiten waren zich terdege bewust van het potentieel voor opstandigheid onder de bevolking van de Elzas-Lotharingen. Als reactie hierop werden strenge maatregelen getroffen om de Duitse taal en cultuur in de regio te bevorderen, en zo het proces van assimilatie te versnellen. De Franse taal en culturele uitingen werden beperkt, wat leidde tot verdere spanningen en ressentiment onder de bevolking.
Diplomatieke Gevolgen en de Internationale Reactie
Het Verdrag van Frankfurt had ook aanzienlijke gevolgen voor de internationale diplomatie. De annexatie van de Elzas-Lotharingen, samen met de zware financiële herstelbetalingen die aan Frankrijk werden opgelegd, werd door veel waarnemers gezien als een bewuste poging van Otto von Bismarck om Frankrijk blijvend te verzwakken en Duitsland’s positie als dominante macht in Europa te versterken.
De Duitse Dominantie in Europa
De voorwaarden van het verdrag weerspiegelden Bismarcks strategie om Frankrijk zowel militair als economisch te marginaliseren. Door het toevoegen van de Elzas-Lotharingen aan het Duitse Keizerrijk versterkte Duitsland zijn militaire positie door een bufferzone te creëren tegen mogelijke toekomstige Franse aanvallen. Bovendien was het economische belang van de annexatie duidelijk: de overname van de rijke steenkool- en ijzerertsgebieden in Lotharingen gaf Duitsland een aanzienlijke economische voorsprong in de industriële productie van de late 19e eeuw.
Internationaal leidde het verdrag tot toenemende zorgen over de opkomst van een nieuw machtsblok in Europa. Met de oprichting van het Duitse Keizerrijk in januari 1871 en de annexatie van de Elzas-Lotharingen werd Duitsland de meest invloedrijke macht op het Europese continent. Dit zou de balans van macht in Europa aanzienlijk verschuiven en het begin inluiden van een periode van intense geopolitieke rivaliteit tussen de Europese grootmachten.
De Franse Reactie: Revanchisme en Verlangen naar Herstel
In Frankrijk veroorzaakte het Verdrag van Frankfurt niet alleen een gevoel van vernedering, maar ook een diepgeworteld verlangen naar wraak en herstel, dat bekend zou worden als “revanchisme”. Het verlies van de Elzas-Lotharingen werd gezien als een nationale schande, en het idee dat deze gebieden ooit zouden worden heroverd, werd een centraal thema in het Franse publieke leven en in politieke debatten gedurende de rest van de 19e en het begin van de 20e eeuw.
Hoewel het verlangen naar een militaire revanche de Franse politiek aanvankelijk domineerde, begon dit sentiment tegen het einde van de 19e eeuw af te zwakken. Dit kwam deels doordat veel Fransen beseften dat het Franse leger in zijn huidige staat geen kans had tegen het Duitse Keizerrijk. Bovendien begon de aandacht van Frankrijk zich steeds meer te richten op economische wederopbouw en het herstellen van internationale betrekkingen. Het herstel van de “verloren provincies” bleef echter een krachtig symbool van Franse nationale trots en zou uiteindelijk een van de katalysatoren worden voor de Franse betrokkenheid in de Eerste Wereldoorlog.
Langdurige Invloed van het Verdrag van Frankfurt
De gevolgen van het Verdrag van Frankfurt reikten verder dan de onmiddellijke annexaties en herstelbetalingen. Het verdrag legde de basis voor decennialange spanningen tussen Frankrijk en Duitsland, en de impact ervan zou voelbaar blijven tot aan het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914. Terwijl de annexatie van de Elzas-Lotharingen diep werd gevoeld in Frankrijk, had het verdrag ook bredere geopolitieke gevolgen voor de machtsverhoudingen in Europa.
Conclusie: Het Verdrag van Frankfurt en de Europese Machtsverhoudingen
Het Verdrag van Frankfurt van 1871 betekende niet alleen het einde van de Frans-Duitse Oorlog, maar vormde ook een belangrijk keerpunt in de Europese geschiedenis. Het verdrag legde de basis voor langdurige spanningen tussen Frankrijk en Duitsland, vooral door de annexatie van de Elzas-Lotharingen en de opgelegde herstelbetalingen van vijf miljard goudfrancs. Voor Duitsland markeerde het verdrag de consolidatie van zijn nieuwe keizerrijk en de bevestiging van zijn positie als dominante macht in Europa. Voor Frankrijk was het een bitter verlies, dat de nationale psyche diep beïnvloedde en het revanchisme aanwakkerde—de drang om de “verloren provincies” terug te winnen.
Hoewel de onmiddellijke militaire en territoriale gevolgen van het verdrag duidelijk waren, had het ook langdurige economische en sociale gevolgen. De annexatie van de Elzas-Lotharingen betekende voor Frankrijk het verlies van belangrijke industriële en natuurlijke hulpbronnen, terwijl de Duitse economie werd versterkt door de rijkdommen van deze regio. Bovendien was de annexatie een bron van blijvende wrok onder de bevolking van de Elzas-Lotharingen, waarvan een groot deel zich Frans bleef voelen, ondanks de gedwongen verandering van nationaliteit.
Op internationaal niveau bevestigde het Verdrag van Frankfurt de nieuwe machtsbalans in Europa, waarin Duitsland een centrale rol zou spelen. De versplinterde staatssystemen van het voorgaande tijdperk werden vervangen door grote, gecentraliseerde machten die streden om dominantie, met Duitsland als toonaangevende speler. Deze nieuwe geopolitieke situatie zou de Europese diplomatie en militaire allianties in de decennia die volgden vormgeven, en droeg bij aan de spanningen die uiteindelijk zouden leiden tot de Eerste Wereldoorlog.
Bronnen en meer informatie
- Becker, Jean-Jacques. L’Alsace-Lorraine dans les relations franco-allemandes. Paris: Armand Colin, 1997.
- Furet, François. La Révolution de 1871 et la Commune de Paris. Paris: Gallimard, 1981.
- Heisler, Martin. “Alsace-Lorraine: Nationalism, Identity and Regionalism.” European Studies Journal, 1995.
- Kissinger, Henry. Diplomacy. New York: Simon & Schuster, 1994.
- Valéry, Paul. “Adresse au Maréchal Pétain,” in Discours et Articles. Paris: Gallimard, 1931.
- Afbeelding: Cliche Manuel priz chez Falise, Public domain, via Wikimedia Commons