Tartarus is een centrale conceptie in de Griekse mythologie, zowel als een goddelijkheid als een plaats van lijden. Het speelt een belangrijke rol in verschillende mythen, waaronder het verhaal van de opstand van de Titanen en de daaropvolgende straf van de goden. In tegenstelling tot de meer bekende wereld van Hades, die simpelweg de verblijfplaats is van de doden, fungeert Tartarus als een veel diepere, donkere afgrond waar de grootste zondaars en vijanden van de goden worden gestraft. Het concept van Tartarus is bijzonder omdat het zich niet alleen richt op de straffen van sterfelijke zielen, maar ook op het opsluiten van goddelijke wezens en monsters die een bedreiging vormden voor de Olympische goden.
Inhoudsopgave
De oorsprong van Tartarus
In de vroege Griekse kosmologie, zoals beschreven door Hesiodus in zijn beroemde werk Theogonie (ca. 8e eeuw v.Chr.), is Tartarus een van de oudste en meest fundamentele elementen van het universum. Samen met Chaos en Gaia (de Aarde) behoort Tartarus tot de eerste wezens die uit de oerchaos voortkwamen. Tartarus wordt niet alleen als een fysieke plaats gezien, maar ook als een goddelijk wezen. In sommige mythen wordt hij beschreven als de vader van Typhon, een monsterlijk wezen dat door Gaia werd gebaard in een poging de macht van de goden omver te werpen.
Volgens de Griekse dichter Hesiodus bevond Tartarus zich ver onder de wereld van de levenden en zelfs dieper dan Hades, de wereld van de doden. Zeus beschrijft in Homerus’ Ilias dat Tartarus “zover onder Hades ligt als de hemel boven de aarde ligt.” Deze afstand symboliseert de extremiteit van de straf die degenen te wachten staat die naar Tartarus worden verbannen. Het werd geassocieerd met eeuwige kwelling en duisternis, waar de zwaarste misdaden tegen de goden werden bestraft.
Tartarus als een plaats van straf
Hoewel Tartarus oorspronkelijk werd gezien als een plek waar kosmische gevaren zoals de Titanen werden opgesloten, evolueerde het idee van Tartarus in latere mythologieën. Het werd ook een plek waar sterfelijke zielen die zich tegen de goden hadden gekeerd of grote zonden hadden begaan, werden gestraft. Volgens Plato’s dialoog Gorgias (ca. 400 v.Chr.) was Tartarus de plaats waar zielen werden beoordeeld na hun dood. De onrechtvaardigen ontvingen hier hun goddelijke straf, die specifiek werd toegemeten aan de aard van hun misdaden.
De belangrijkste gedetineerden van Tartarus zijn de Titanen, de oude goddelijke wezens die onder leiding van Cronus in opstand kwamen tegen de Olympische goden. Na hun nederlaag werden ze door Zeus opgesloten in Tartarus, bewaakt door de Hecatonchires, reuzen met honderd armen, die in latere mythen de rol van bewakers van deze onderwereld aannamen. Dit illustreert het concept van Tartarus als een gevangenis voor zowel sterfelijke zondaars als goddelijke wezens.
Bekende zondaars in Tartarus
In verschillende mythologische verhalen worden specifieke stervelingen veroordeeld tot Tartarus, waar ze eindeloze straffen ondergaan, vaak passend bij hun misdaden. Een van de bekendste is koning Sisyphus, die in Tartarus werd veroordeeld om voor eeuwig een enorme rots omhoog te duwen tegen een berghelling, slechts om de rots keer op keer terug te zien rollen naar beneden. Deze straf symboliseert de zinloosheid van zijn misdaden, waaronder het bedriegen van de dood en het beledigen van Zeus.
Een andere beruchte figuur die in Tartarus terechtkwam, is koning Tantalus. Hij werd gestraft voor het serveren van het vlees van zijn eigen zoon, Pelops, aan de goden tijdens een diner. Zijn straf was om in een poel van water te staan, met laaghangend fruit boven zijn hoofd. Telkens wanneer hij naar het water boog om te drinken, trok het zich terug, en telkens wanneer hij naar het fruit greep, trok de boom zich terug. Deze eeuwige dorst en honger symboliseert de ontevredenheid en de verleiding van Tantalus’ zonden.
Andere beroemde zondaars in Tartarus zijn Ixion, die werd vastgebonden aan een brandend wiel voor zijn misdaad tegen Zeus, en de Danaïden, die werden gedwongen water in bodemloze kruiken te dragen als straf voor het vermoorden van hun echtgenoten. Elk van deze straffen is ontworpen om een voortdurende, oneindige kwelling te zijn, wat het concept van gerechtigheid en straf in de Griekse mythologie illustreert.
De Titanen en hun Val in Tartarus
De Titanen spelen een cruciale rol in de oorsprong van Tartarus als strafplaats voor goddelijke wezens. De Titanen waren de kinderen van de primordiale goden Gaia (de Aarde) en Uranus (de Hemel). Zij heersten over het universum tijdens de zogenaamde “Gouden Eeuw” van de Griekse mythologie. Onder leiding van hun leider, Cronus, kwamen de Titanen in opstand tegen Uranus. Dit leidde uiteindelijk tot de Titanomachie, een grootschalige oorlog tussen de Titanen en de Olympische goden, die geleid werden door Zeus.
De Oorlog tussen de Titanen en de Olympiërs
De Titanomachie markeerde een belangrijk keerpunt in de Griekse mythologie. De Olympische goden, onder leiding van Zeus, waren jonger en ambitieuzer, en streefden ernaar de macht over het universum over te nemen van hun voorouders, de Titanen. De strijd was hevig en duurde tien jaar. Uiteindelijk kregen de Olympiërs de overhand, deels door de hulp van de Hecatonchires (reuzen met honderd armen) en de Cyclopen, die door Cronus in Tartarus waren opgesloten en door Zeus werden bevrijd.
Na de nederlaag van de Titanen werd een groot aantal van hen, waaronder Cronus zelf, verbannen naar Tartarus. De Hecatonchires werden de bewakers van deze gevangenis en zorgden ervoor dat de Titanen voor eeuwig opgesloten bleven. Deze nederlaag van de Titanen symboliseert het einde van de oude orde en het begin van de heerschappij van de Olympische goden. Het toont ook de ernst van Tartarus als strafplaats: zelfs de machtige Titanen, die ooit over het universum regeerden, konden niet ontsnappen aan de greep van Tartarus.
Prometheus en de Uitzondering op de Regel
Hoewel de meeste Titanen naar Tartarus werden verbannen, waren er enkele uitzonderingen. Prometheus, een van de bekendste Titanen, werd niet opgesloten in Tartarus. In plaats daarvan werd hij door Zeus gestraft voor een andere overtreding: het stelen van vuur uit de hemel en dit aan de mensheid schenken. Prometheus werd vastgeketend aan een rots, waar een adelaar dagelijks zijn lever uitpikte, die ’s nachts weer aangroeide. Deze eeuwige straf was bedoeld om Prometheus te straffen voor zijn ongehoorzaamheid aan Zeus, maar hij werd uiteindelijk bevrijd door Heracles. De afwezigheid van Prometheus in Tartarus illustreert hoe de straffen in de Griekse mythologie op maat zijn gemaakt, afgestemd op de specifieke misdaden van een individu.
De Rol van Tartarus in de Kosmologie
Tartarus speelt een belangrijke rol in de kosmologie van de oude Grieken. Het werd niet alleen gezien als een plek van straf, maar ook als een fundamentele component van de wereldorde. Samen met Chaos, Gaia en Uranus vertegenwoordigt Tartarus de oerelementen waaruit het universum is opgebouwd. Waar Gaia de vruchtbare, levensgevende aarde symboliseert, is Tartarus het tegenovergestelde: een donkere, verlaten plek van vernietiging en kwelling. Dit dualisme tussen leven en dood, tussen vruchtbaarheid en vernietiging, ligt aan de basis van de Griekse kosmologische opvattingen.
De diepte van Tartarus, ver onder de aarde en Hades, versterkt zijn symbolische betekenis als de ultieme plek van straf en lijden. In de Ilias van Homerus wordt gezegd dat het negen dagen zou duren voor een aambeeld om van de hemel naar de aarde te vallen, en nog eens negen dagen om van de aarde naar Tartarus te vallen. Deze enorme afstand benadrukt de onbereikbaarheid en ontoegankelijkheid van Tartarus voor zowel sterfelijke als goddelijke wezens.
Latere Opvattingen over Tartarus
In latere mythologische en filosofische teksten, zoals die van Plato, evolueerde het idee van Tartarus verder. Plato beschreef Tartarus niet alleen als een plaats van straf voor de goden en Titanen, maar ook als een plek waar sterfelijke zielen na hun dood werden beoordeeld. In deze opvatting diende Tartarus als een kosmische rechtbank waar zielen werden gestraft voor hun misdaden tijdens hun leven. Dit idee van een rechtvaardige straf na de dood zou later invloed hebben op het christelijke concept van de hel.
Volgens Plato waren er drie rechters in de onderwereld: Rhadamanthus, Aeacus en Minos. Zij waren verantwoordelijk voor het beoordelen van de zielen van de overledenen. Rhadamanthus oordeelde over de zielen van Aziaten, Aeacus over die van Europeanen, en Minos fungeerde als de beslissende stem. Zielen die schuldig werden bevonden aan onrecht, meineed of andere zware misdaden, werden naar Tartarus gestuurd om hun straf te ondergaan. Dit illustreert hoe het idee van Tartarus in de loop der tijd evolueerde van een kosmische gevangenis voor goddelijke wezens tot een plek van straf voor gewone stervelingen.
Bekende Mythen en Inwoners van Tartarus
Tartarus werd in de Griekse mythologie de uiteindelijke verblijfplaats van degenen die door de goden als onverbeterlijk of uiterst gevaarlijk werden beschouwd. Zowel goden, titanen, als sterfelijke zondaars kwamen hier terecht. Wat deze mythen vaak gemeen hadden, was dat de straffen in Tartarus eeuwig en uitzonderlijk zwaar waren, als een weerspiegeling van de misdaden die deze figuren hadden gepleegd. Sommige van de bekendste mythen uit de Griekse mythologie vinden hun climax in Tartarus, waar deze zondaars hun verdiende straf ondergingen.
Sisyphus en de Rots
Koning Sisyphus is een van de bekendste figuren in de Griekse mythologie die naar Tartarus werd gestuurd. Hij werd gestraft vanwege zijn bedrog en arrogantie tegenover de goden. Een van zijn bekendste misdaden was het bedriegen van de dood, door Thanatos, de god van de dood, in ketenen te leggen. Hierdoor konden mensen tijdelijk niet meer sterven, wat chaos veroorzaakte. Uiteindelijk werd Sisyphus opnieuw gevangen genomen en naar Tartarus gestuurd, waar hij zijn straf zou ondergaan: voor eeuwig een grote rots de heuvel op duwen, alleen om deze telkens weer naar beneden te zien rollen net voordat hij de top bereikte. Dit lot symboliseert de zinloosheid van zijn overtredingen en zijn trots, waarbij zijn straf, net als zijn misdaden, nooit tot een einde zou komen.
Tantalus en Eeuwige Verleiding
Net als Sisyphus werd Tantalus ook naar Tartarus gestuurd voor zijn misdaden tegen de goden. Tantalus had zijn zoon Pelops in stukken gesneden en aan de goden aangeboden tijdens een feestmaal. Deze afschuwelijke daad werd niet alleen gezien als een schending van de gastvrijheid, maar ook als een zware misdaad tegen het leven zelf. Als straf werd Tantalus veroordeeld tot een eeuwige kwelling: hij stond in een poel van water onder een boom met heerlijk fruit, maar telkens als hij zich naar het water boog om te drinken, trok het zich terug. Wanneer hij naar de vruchten greep, trokken de takken zich omhoog, buiten zijn bereik. Deze straf gaf aanleiding tot de term “tantaliserend”, wat verleiding zonder bevrediging betekent, een passend lot voor de man die de goden misleidde.
Ixion en de Vlammende Wiel
Ixion, een koning van de Lapithen, werd eveneens naar Tartarus gestuurd na een reeks van zware misdaden. Hij werd uitgenodigd op Olympus door Zeus zelf, maar in plaats van dankbaarheid te tonen, probeerde hij Hera, de vrouw van Zeus, te verleiden. Zeus strafte Ixion door hem vast te binden aan een brandend, vliegend wiel dat voor eeuwig bleef draaien. Dit wiel symboliseerde Ixions ongebreidelde lust en zijn onvermogen om zijn plaats in het goddelijke systeem te accepteren. Zijn straf was een waarschuwing voor alle stervelingen die de Olympische goden niet respecteerden.
De Danaïden en hun Oneindige Straf
De Danaïden, de vijftig dochters van Danaus, speelden ook een belangrijke rol in de mythologie van Tartarus. Volgens de legende werden de Danaïden gedwongen te trouwen met de vijftig zonen van hun oom Aegyptus, maar op bevel van hun vader vermoordden zij hun echtgenoten op hun huwelijksnacht. Voor deze misdaad werden zij naar Tartarus gestuurd, waar hun straf was om voor eeuwig water te dragen in lekke kruiken. Deze oneindige taak, waarbij ze het water nooit konden vasthouden, symboliseerde de hopeloosheid van hun situatie en hun onvermogen om ooit verlossing te vinden.
Andere Bewoners van Tartarus
Naast deze bekende zondaars waren er ook andere mythische figuren die naar Tartarus werden gestuurd voor hun misdaden. De reus Tityos, die probeerde de godin Leto te verkrachten, werd door Apollo en Artemis gestraft. In Tartarus werd hij vastgeketend, terwijl twee gieren voortdurend zijn lever uitpikten, die elke dag opnieuw aangroeide. Deze straf vertoont sterke overeenkomsten met die van Prometheus, hoewel Prometheus uiteindelijk werd bevrijd.
Een ander voorbeeld is Salmoneus, een sterveling die zichzelf probeerde voor te doen als Zeus. Hij werd getroffen door een echte bliksemschicht van de god en vervolgens naar Tartarus gestuurd voor zijn arrogantie en heiligschennis. Elk van deze mythen draagt bij aan het beeld van Tartarus als de ultieme plek van straf, waar zowel goden als stervelingen hun verdiende loon ontvangen voor het overtreden van de goddelijke wetten.
De Rechters van de Doden
Zoals eerder besproken, speelt Tartarus in latere Griekse mythologieën een steeds grotere rol als de plek waar de doden werden beoordeeld. Plato’s filosofische geschriften dragen bij aan dit idee. Volgens hem werden zielen beoordeeld door de drie rechters van de onderwereld: Rhadamanthus, Aeacus en Minos. Zielen die schuldig werden bevonden aan ernstige misdaden, zoals tirannie, moord, of het beledigen van de goden, werden naar Tartarus gestuurd voor eeuwige straf.
De rechters oordeelden echter niet alleen over onverbeterlijke zielen. Plato beschrijft ook dat sommige zielen die minder ernstige misdaden hadden begaan, naar Tartarus konden worden gestuurd voor tijdelijke straffen. Nadat ze hun boetedoening hadden voltooid, kregen deze zielen de kans om vergeving te vragen aan hun slachtoffers. Als ze vergeving ontvingen, mochten ze Tartarus verlaten en hun reis naar de onderwereld voortzetten. Dit idee van tijdelijke straf en verlossing toont aan dat zelfs Tartarus niet altijd een plek van eeuwige verdoemenis was voor elke ziel.
Tartarus in Latere Mythen en Culturen
Tartarus bleef niet beperkt tot de Griekse mythologie, maar vond zijn weg naar andere culturen en religieuze denkbeelden, waaronder de Romeinse mythologie en latere joods-christelijke teksten. Hoewel de rol van Tartarus in deze tradities verschilt, blijft het centrale concept van een plaats van eeuwige straf voor de zwaarst gestrafte zondaars consistent.
Tartarus in de Romeinse Mythologie
In de Romeinse mythologie nam Tartarus een prominente plaats in als het deel van de onderwereld dat was gereserveerd voor degenen die de goden of de samenleving ernstig hadden beledigd. Vergilius beschreef Tartarus uitgebreid in het zesde boek van de Aeneis, waarin hij de reis van Aeneas door de onderwereld verhaalt. In deze versie van de onderwereld is Tartarus omgeven door drie muren, met een rivier van vuur genaamd de Phlegethon, die door de hel stroomt. Hierin is Tartarus een nog grotere en meer angstaanjagende plek dan in de Griekse versie, volledig afgestemd op de Romeinse waardering voor orde en straf.
Een opvallend detail in de Romeinse versie van Tartarus is de aanwezigheid van de wraakgodin Tisiphone. Zij bewaakt de toegangspoorten van Tartarus, altijd waakzaam, met een onophoudelijk klagend geluid. De straffen in deze Romeinse interpretatie weerspiegelden de overtredingen die zwaar werden gewogen in de Romeinse samenleving, zoals verraad, tirannie en godslastering. Dit weerspiegelt hoe Tartarus in Rome werd aangepast om de Romeinse normen en waarden te weerspiegelen, in lijn met hun wereldbeeld van gerechtigheid.
Tartarus in de Bijbelse Pseudepigrafen
Tartarus wordt ook genoemd in Hellenistisch-joodse teksten, vooral in het boek Henoch, dat stamt uit de periode tussen 400 en 200 v.Chr. In dit boek wordt Tartarus niet alleen beschreven als een plek voor gevallen engelen, maar ook als de gevangenis van de Wachters, een groep engelen die uit de hemel waren verbannen wegens hun overtredingen. Dit verband tussen Tartarus en de val van engelen komt ook terug in christelijke teksten, waaronder de brieven van de apostelen. In de brief van Judas en in 2 Petrus wordt verwezen naar gevallen engelen die in ketenen worden vastgehouden in duisternis, wachtend op het Laatste Oordeel.
In de vroege christelijke geschriften wordt Tartarus verder gebruikt om de scheiding tussen zondaars en rechtvaardigen aan te geven. De apostel Petrus gebruikt het werkwoord tartaroō om te beschrijven hoe de gevallen engelen naar deze plaats werden verbannen. Deze verwijzingen suggereren dat Tartarus een plek is van extreme en eeuwige straf, vergelijkbaar met de christelijke concepten van de hel en het Laatste Oordeel. Het idee dat zelfs engelen kunnen worden gestraft in Tartarus geeft deze plek een nog grotere kosmologische en theologische betekenis.
Invloed van Tartarus op Latere Ideeën van de Hel
Hoewel het christelijke concept van de hel in latere perioden werd beïnvloed door andere bronnen, zoals het Hebreeuwse Sheol en het christelijke Gehenna, had Tartarus een blijvende invloed op de verbeelding van de hel als een plek van extreme kwelling. Het beeld van Tartarus als een diepe, donkere plek van eeuwige pijn voor de zwaarst gestrafte zondaars droeg bij aan de ontwikkeling van de christelijke doctrines van de hel in de middeleeuwen. Ook hier werd de nadruk gelegd op het aspect van eeuwige straf voor onherstelbare zondaars, zoals het geval was in de Griekse en Romeinse tradities.
Daarnaast vinden we echo’s van Tartarus in latere literatuur, zoals in Dante’s Inferno, waar de hel in verschillende cirkels is verdeeld, elk voor een specifieke zonde. Hoewel Dante zich vooral baseerde op de christelijke opvattingen van hel, is de invloed van Tartarus merkbaar in zijn beschrijvingen van de lagere delen van de hel, waar de zwaarst gestraften worden vastgehouden.
Conclusie: De Betekenis van Tartarus door de Tijd Heen
Tartarus blijft een van de meest fascinerende elementen van de Griekse mythologie, met een evolutie die door verschillende culturen en religies werd doorgevoerd. Het begon als een diep kosmologisch element in de Griekse wereldorde, waarin goddelijke wezens zoals de Titanen werden opgesloten na hun opstand tegen Zeus. Later evolueerde het tot een plaats van straf voor sterfelijke zondaars die de goden hadden uitgedaagd. De opvattingen over Tartarus verspreidden zich verder, van de Romeinse literatuur tot joods-christelijke teksten, waarbij Tartarus uiteindelijk een bredere rol kreeg als symbool van eeuwige kwelling.
Tartarus toont ons een oud idee van gerechtigheid, waarin zowel de goden als de mensen hun zonden niet konden ontvluchten. Het was een plaats waar zondaars voor eeuwig werden gestraft in een cyclus van pijn en straf die zowel letterlijk als symbolisch de krachten van de goden en het universum weerspiegelde. Door de eeuwen heen heeft Tartarus zijn plaats behouden in mythologieën en religieuze opvattingen als een symbool van de ultieme straf.
Bronnen en meer informatie
- Hesiodus, Theogonie
- Homerus, Ilias
- Plato, Gorgias
- Vergilius, Aeneis
- Joods pseudepigrafische teksten: Boek Henoch
- Nieuwe Testament, 2 Petrus en Judas
- Dante Alighieri, Inferno
