Saturnalia: Het Romeinse feest dat kerst inspireerde

Een levendig Romeins festival met mensen in traditionele kleding, feesten, cadeaus uitwisselen en torches in een Forum-achtige setting.
Een scène van een Romeins festival met banketten, cadeaus en sociale interactie in een architectonisch decor van het oude Rome.

Saturnalia was een belangrijk Romeins feest ter ere van de god Saturnus, gevierd op 17 december volgens de Juliaanse kalender. Aanvankelijk duurde het feest één dag, maar tegen de 1e eeuw v.Chr. werd het verlengd tot 23 december, waardoor het zeven dagen duurde. Het festival stond bekend om zijn uitbundige vieringen en het tijdelijk omkeren van sociale normen. Saturnalia begon met een ritueel offer bij de Tempel van Saturnus in het Forum Romanum, gevolgd door een openbare banket. Hierna waren er uitbundige festiviteiten, waarbij mensen elkaar cadeaus gaven, spelletjes speelden en samen feestvierden.

Carnavaleske sfeer

Wat Saturnalia uniek maakte, was de carnavaleske sfeer waarin de strikte Romeinse hiërarchie tijdelijk werd genegeerd. Slaven kregen bijvoorbeeld privileges die normaal waren voorbehouden aan hun meesters. Ze mochten aan tafel zitten met hun eigenaren of werden zelfs door hen bediend. Het feest omvatte ook het verkiezen van een zogenaamde “Koning van Saturnalia,” die willekeurige bevelen mocht geven die door iedereen opgevolgd moesten worden. Deze speelse traditie benadrukte het thema van vrijheid en gelijkheid, kenmerkend voor de symboliek van het festival.

De Oorsprong en Betekenis van Saturnalia

Saturnalia had diepe wortels in de Romeinse mythologie en cultuur. De festiviteiten waren nauw verbonden met Saturnus, de landbouwgod die werd beschouwd als heerser tijdens het mythische Gouden Tijdperk. Volgens de Romeinse overlevering was dit een tijd van overvloed en harmonie, waarin arbeid overbodig was en mensen leefden van de natuurlijke rijkdommen van de aarde. Saturnalia weerspiegelde deze ideale wereld door een tijdelijke omkering van sociale normen, waarin gelijkheid centraal stond.

De oorsprong van Saturnalia is ook te vinden in het Griekse festival Kronia, een viering ter ere van Cronus, de Griekse tegenhanger van Saturnus. Het Griekse Kronia vond plaats in de zomermaand Hekatombaion en stond eveneens in het teken van vrijheid en gelijkheid, waarbij slaven en meesters samen aten en feestvierden. Dit thema van sociale omkering werd een belangrijk kenmerk van Saturnalia in Rome.

De filosoof Porphyrius uit de 3e eeuw n.Chr. interpreteerde Saturnalia als een symbolisch feest waarin de “bevrijding van zielen naar onsterfelijkheid” werd gevierd. Voor sommige Romeinen vertegenwoordigde het festival een herstel van de balans en harmonie die ooit in het Gouden Tijdperk hadden geheerst. Het gebruik van kaarsen en fakkels tijdens Saturnalia werd door sommigen gezien als een symbool voor licht, kennis en vernieuwing, wat extra betekenis kreeg door de nabijheid van de winterzonnewende.

Rituelen en Festiviteiten tijdens Saturnalia

Saturnalia werd gekenmerkt door zowel openbare als private rituelen, met een nadruk op feestvreugde en symboliek. De viering begon met een offer in de Tempel van Saturnus in het Forum Romanum. Het beeld van Saturnus in de tempel, dat normaal gesproken met wollen banden werd vastgebonden, werd tijdens het feest “bevrijd” als symbool van de vrijheid en overvloed van het Gouden Tijdperk. Na het offer volgde een lectisternium, waarbij een afbeelding van Saturnus werd neergelegd op een luxueus bed, alsof de god zelf deelnam aan het banket. Dit openbare ritueel werd gevolgd door een groot volksfeest, waar alle sociale klassen welkom waren.

Een ander kenmerk van Saturnalia was de schorsing van het dagelijks leven. Winkels, rechtbanken en scholen sloten hun deuren, en alle gewone werkzaamheden werden stopgezet. Het was een periode van ontspanning waarin de hiërarchische structuren van de Romeinse samenleving werden losgelaten. Slaven, die normaal gesproken onder streng toezicht stonden, kregen de vrijheid om openlijk te spreken en te genieten van de feestelijkheden. Ze aten vaak aan dezelfde tafel als hun meesters of werden door hen bediend, een directe verwijzing naar de gelijkheid van het mythische Gouden Tijdperk.

Cadeaus en Symboliek

Een belangrijk aspect van Saturnalia was het uitwisselen van geschenken. De 19e december stond bekend als Sigillaria, een dag waarop mensen elkaar eenvoudige geschenken gaven, zoals kaarsen, kleine beeldjes van klei of was (sigillaria) en soms grappige cadeaus. Deze symbolische geschenken benadrukten vriendschap en saamhorigheid. Voor de armen of slaven konden de geschenken een financiële bijdrage van hun patroon bevatten, zodat zij ook cadeaus konden kopen.

Kaarsen hadden een speciale betekenis tijdens Saturnalia. Ze symboliseerden licht en hoop tijdens de donkere dagen van de winter. Dit gebruik werd soms geïnterpreteerd als een herinnering aan het Gouden Tijdperk, waarin Saturnus het licht van overvloed en vrede bracht. Het was ook een voorbode van het langere daglicht dat zou volgen na de winterzonnewende.

Spelen en Ontspanning

Tijdens Saturnalia was gokken, dat normaal gesproken verboden of afgekeurd werd, een populaire bezigheid. Mensen van alle leeftijden en sociale klassen speelden dobbelspellen, waarbij noten of kleine muntjes werden gebruikt als inzet. Dit gaf de festiviteiten een speelse en ongedwongen sfeer. In sommige huizen werd een “Koning van Saturnalia” gekozen, vaak via loting. Deze figuur, ook wel bekend als de Saturnalicius princeps, had de rol van ceremoniemeester en gaf willekeurige en vaak grappige opdrachten aan de andere gasten.

Saturnalia stond ook bekend om uitbundige maaltijden en feesten, waarbij overdaad eerder de norm was dan de uitzondering. Soberheid was tijdens deze dagen ongebruikelijk, en men genoot volop van eten, drinken en muziek. Dit benadrukte de tijdelijke bevrijding van de dagelijkse beperkingen en verantwoordelijkheden.

Invloed van Saturnalia op Latere Tradities

Saturnalia had een blijvende invloed op de culturele en religieuze tradities in Europa, zelfs lang nadat het Romeinse Rijk was verdwenen. Hoewel het feest oorspronkelijk een typisch Romeins evenement was, zijn veel van de gebruiken geïntegreerd in andere midwintervieringen, waaronder kerst en nieuwjaar. Het idee van het omkeren van sociale rollen, zoals het kiezen van een “Koning van Saturnalia”, heeft overeenkomsten met de middeleeuwse “Lord of Misrule” in Engeland en de “Feast of Fools” in Frankrijk en Zwitserland. Tijdens deze festiviteiten namen lagere klassen of jongeren tijdelijk de leiding over, wat lijkt op de speelse hiërarchie van Saturnalia.

Het gebruik van kaarsen en licht tijdens Saturnalia kan ook hebben bijgedragen aan de kersttradities van Adventskaarsen en kerstverlichting. Het uitwisselen van geschenken tijdens Saturnalia lijkt sterk op de moderne gewoonte van cadeaugeven tijdens Kerstmis. Zelfs de vrolijke, feestelijke sfeer van eten, drinken en zingen die Saturnalia kenmerkte, wordt tegenwoordig nog steeds geassocieerd met de kerstperiode.

Saturnalia inspireerde ook ideeën over gemeenschappelijkheid en gelijkheid die terugkomen in sociale gebruiken in de wintertijd. Hoewel het christendom uiteindelijk het heidendom verving als dominante religie in het Romeinse Rijk, kan de timing van kerst op 25 december een poging zijn geweest om de populariteit van de Romeinse feestdagen rond de winterzonnewende, zoals Saturnalia en de Dies Natalis Solis Invicti (de “Geboortedag van de Onoverwinnelijke Zon”), te vervangen.

Conclusie

Saturnalia was meer dan een eenvoudig feest; het was een weerspiegeling van de Romeinse cultuur en mythologie, waarin vrijheid, overvloed en gemeenschap centraal stonden. Het festival bood niet alleen een tijdelijke ontsnapping aan de dagelijkse beperkingen van het leven, maar symboliseerde ook het verlangen naar harmonie en gelijkheid. Door de eeuwen heen heeft Saturnalia zijn stempel gedrukt op latere tradities, met duidelijke parallellen in moderne vieringen zoals kerstmis en oud en nieuw. Ondanks de veranderende religieuze en culturele context blijven de thema’s van licht, hoop en saamhorigheid die Saturnalia kenmerkten, tot op de dag van vandaag herkenbaar.

Bronnen en meer informatie

  1.  Beard, Mary; North, J. A.; Price, S. R. F. (2004). Religions of Rome: Volume 1, A History. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-31682-0.
  2. Dolansky, Fanny (2011). “Celebrating the Saturnalia: Religious Ritual and Roman Domestic Life”. In: Beryl Rawson (ed.), A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds. Hoboken: Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-8767-1.
  3. Mueller, Hans-Friedrich (2010). “Saturn”. In: Michael Gagarin & Elaine Fantham (eds.), The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome, Volume 7. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-517072-6.
  4. Palmer, Robert E. A. (1997). Rome and Carthage at Peace. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. ISBN 978-3-515-07040-9.
  5. Versnel, Henk S. (1992). Inconsistencies in Greek and Roman Religion: Transition and Reversal in Myth and Ritual. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-09628-8.
  6. Bronnen van Geschiedenisblog