Marcus Tullius Cicero (106 v.Chr. – 43 v.Chr.) was een van de meest invloedrijke figuren van de late Romeinse Republiek. Hij stond bekend als redenaar, filosoof, politicus en schrijver. Zijn werk en denken legden de basis voor de verspreiding van de Latijnse taal en de ontwikkeling van de Romeinse filosofische traditie. Hoewel hij vaak wordt herinnerd als een groot redenaar en verdediger van de republikeinse waarden, was zijn leven verweven met de politieke onrust en machtsstrijd die uiteindelijk zouden leiden tot de opkomst van het Romeinse Keizerrijk.
Cicero speelde een cruciale rol in de politieke crises van zijn tijd. Hij probeerde de Optimaat-ideologie te verdedigen, die streefde naar het behoud van de traditionele macht van de aristocratische senaat. Zijn levenswerk omvatte politieke toespraken, filosofische traktaten en brieven, die niet alleen de Romeinse geschiedenis documenteren, maar ook zijn intellectuele erfenis vastleggen.
Inhoudsopgave
Vroege Jaren: Opleiding en Ambitie
Marcus Tullius Cicero werd op 3 januari 106 v.Chr. geboren in Arpinum, een stad in het huidige Italië. Hij kwam uit een welvarende familie van de ruiterstand, die onderaan de Romeinse aristocratie stond. Zijn vader, een intellectuele man, zorgde ervoor dat Cicero en zijn broer Quintus een gedegen opleiding ontvingen, met speciale aandacht voor filosofie, retorica en recht.
Cicero studeerde onder invloedrijke leraren, waaronder de Griekse filosoof Philo van Larissa, een vertegenwoordiger van het academisch scepticisme. Dit beïnvloedde Cicero’s denkwijze diepgaand. Tijdens zijn jonge jaren werd hij ook blootgesteld aan de Griekse cultuur, wat zijn brede intellectuele horizon vormde. Cicero ontwikkelde al vroeg een uitzonderlijk talent voor welsprekendheid en werd bekend om zijn scherpe verstand en vermogen om complexe argumenten helder te formuleren.
Zijn Opkomst in de Romeinse Politiek
Cicero begon zijn politieke carrière in een tijd van grote spanningen. Na de burgeroorlog van Sulla (82-79 v.Chr.) was Rome verdeeld. Cicero maakte naam als advocaat door in 80 v.Chr. Sextus Roscius van Ameria succesvol te verdedigen tegen beschuldigingen van vadermoord. Zijn aanpak in deze zaak – waarin hij het machtsmisbruik van een bondgenoot van Sulla aan de kaak stelde – liet zien dat hij niet bang was om gevestigde belangen uit te dagen.
In 75 v.Chr. werd Cicero benoemd tot quaestor in Sicilië, waar hij de financiën van de provincie beheerde. Zijn rechtvaardige en efficiënte bestuur maakte hem geliefd bij de lokale bevolking. Deze populariteit kwam van pas toen hij in 70 v.Chr. de corrupte gouverneur van Sicilië, Gaius Verres, aanklaagde. Cicero’s indrukwekkende toespraken in deze zaak, verzameld in de reeks In Verrem, vestigden zijn reputatie als een van de grootste redenaars van Rome.
De Catilinaanse Samenzwering
Cicero bereikte het hoogtepunt van zijn politieke carrière in 63 v.Chr., toen hij werd gekozen tot consul. Zijn consulschap viel samen met een van de beruchtste crises in de Romeinse Republiek: de samenzwering van Lucius Sergius Catilina. Catilina en zijn aanhangers planden een staatsgreep om de macht over te nemen en een einde te maken aan de republikeinse instellingen. Cicero ontdekte het complot en gebruikte zijn redenaarstalent om de senaat en het volk te waarschuwen.
De vier Catilinaanse redevoeringen, uitgesproken door Cicero in de senaat en op het Forum, werden geroemd als meesterwerken van politieke retoriek. Hij overtuigde de senaat om buitengewone maatregelen te nemen, waaronder de executie van enkele samenzweerders zonder proces. Hoewel Cicero aanvankelijk als een held werd geprezen en de eretitel Pater Patriae (Vader des Vaderlands) ontving, bracht deze beslissing hem later in conflict met zijn politieke vijanden.
Politieke Onrust en Ballingschap
De Triomf en Terugslag van de Catilinaanse Samenzwering
Na het neerslaan van de Catilinaanse samenzwering leek Cicero’s status in Rome onaantastbaar. Hij stond bekend als de redder van de Republiek en genoot brede steun onder de Romeinse elite. Toch begon zijn positie al snel te wankelen. De executie van de samenzweerders zonder proces, hoe noodzakelijk Cicero het ook vond, werd een bron van controverse. Julius Caesar, een aanhanger van de populaire factie in Rome, hekelde het gebrek aan wettelijke procedures, terwijl radicaal-democratische figuren zoals Publius Clodius Pulcher Cicero’s handelen gebruikten om zijn politieke toekomst te bedreigen.
In 60 v.Chr. weigerde Cicero een uitnodiging van Julius Caesar om toe te treden tot het zogenaamde Eerste Triumviraat – een machtige alliantie tussen Caesar, Pompeius en Crassus. Cicero vreesde dat deze samenwerking de Republiek verder zou ondermijnen en koos ervoor onafhankelijk te blijven. Deze beslissing zou later tot ernstige gevolgen leiden, toen Clodius, met steun van het triumviraat, een wet doorvoerde die het illegaal maakte om een Romeinse burger zonder proces te executeren. Deze wet was een directe aanval op Cicero.
Ballingschap en Terugkeer
In 58 v.Chr. wist Clodius een motie door te drukken die Cicero tot een vijand van de staat verklaarde. Dit dwong Cicero in ballingschap. Hij vertrok naar Thessaloniki en later naar Dyrrachium, in het huidige Albanië. In Rome confisqueerde Clodius zijn huis op de Palatijnse heuvel, vernietigde het en bouwde een tempel van Libertas (Vrijheid) op de plek, een symbolische daad om Cicero’s politieke invloed uit te wissen.
Cicero’s ballingschap was een periode van diepe persoonlijke en politieke crisis. In zijn brieven aan zijn vriend en vertrouweling Titus Pomponius Atticus beschreef hij zijn wanhoop en verdriet. Zijn invloedrijke netwerk, vooral Pompeius, werkte echter aan zijn terugkeer. In 57 v.Chr., dankzij een coalitie van bondgenoten en publieke steun, keerde Cicero triomfantelijk terug naar Rome. Hij werd begroet door een juichende menigte en herstelde zijn eigendommen, inclusief zijn huis op de Palatijn.
Politieke Ommezwaai: Tussen Idealisme en Realisme
Na zijn terugkeer moest Cicero balanceren tussen zijn republikeinse idealen en de realiteit van de politieke macht. Het Eerste Triumviraat had de macht stevig in handen, en Cicero zag zich gedwongen om compromissen te sluiten. Hij begon de daden van Caesar en Pompeius te steunen, ondanks zijn eerdere bezwaren. Dit maakte hem kwetsbaar voor kritiek, zowel van zijn vijanden als van zijn traditionele bondgenoten binnen de Optimaat-factie.
In 51 v.Chr. werd Cicero benoemd tot gouverneur van de provincie Cilicië, een positie die hij met tegenzin accepteerde. Hij leidde campagnes tegen roversbendes en verdedigde de provincie tegen dreigingen van de Parthen. Hoewel hij erin slaagde zijn bestuur eerlijk en efficiënt te houden, benadrukte deze periode zijn terughoudendheid om militaire of provinciale macht te gebruiken als middel om zijn politieke carrière te versterken.
De Burgeroorlog en Cicero’s Neutraliteit
Toen de spanningen tussen Caesar en Pompeius in 49 v.Chr. escaleerden tot een burgeroorlog, bevond Cicero zich opnieuw in een moeilijke positie. Als aanhanger van Pompeius zag hij Caesar’s optreden als een bedreiging voor de Republiek, maar hij aarzelde om volledig partij te kiezen. Na de nederlaag van Pompeius in de Slag bij Pharsalus (48 v.Chr.) koos Cicero voor een politiek compromis en keerde hij terug naar Rome, waar hij zijn focus verlegde naar literair werk in plaats van actieve politiek.
Zijn neutraliteit werd echter niet door iedereen gewaardeerd. Critici, zoals Cato de Jongere, beschuldigden hem van opportunisme. Cicero bleef worstelen met zijn politieke identiteit: een republikein in een wereld die snel veranderde naar een autocratisch systeem.
Het Einde van de Republiek en Cicero’s Laatste Jaren
De Moord op Caesar en Cicero’s Politieke Heropleving
De moord op Julius Caesar in 44 v.Chr. door de zogenaamde Liberatores, waaronder Marcus Junius Brutus en Gaius Cassius Longinus, schokte Rome. Hoewel Cicero zelf geen actieve rol speelde in de samenzwering, sympathiseerde hij openlijk met de idealen van de samenzweerders en beschouwde hij de moord als een noodzakelijke stap om de Republiek te redden. De politieke chaos die volgde, bood Cicero de kans om zijn rol als voorvechter van republikeinse waarden te hervatten.
Cicero probeerde een machtspositie te herwinnen door zich te verzetten tegen Marcus Antonius, een naaste bondgenoot van Caesar die probeerde zijn nalatenschap voort te zetten. In een reeks briljante maar vernietigende toespraken, de zogenaamde Philippicae, vergeleek Cicero Antonius met de Griekse tiran Philippus II van Macedonië. Hij schilderde Antonius af als een bedreiging voor de vrijheid en stabiliteit van de Republiek. Deze toespraken zijn sindsdien beschouwd als meesterwerken van retoriek en politieke propaganda.
Het Conflict met Marcus Antonius
Hoewel Cicero aanvankelijk succes had in het mobiliseren van de senaat tegen Antonius, keerde het tij toen Octavianus, Caesar’s geadopteerde zoon, zich bij Antonius en Lepidus aansloot om het Tweede Triumviraat te vormen. Deze nieuwe alliantie gaf de triumvirs absolute macht en luidde een periode van politieke zuiveringen in. Een van hun eerste daden was het opstellen van een proscriptielijst met hun vijanden, waaronder Cicero.
Cicero’s opname op deze lijst betekende een doodvonnis. Hij was een van de meest prominente figuren die het nieuwe bewind openlijk hadden uitgedaagd, en Antonius koesterde een persoonlijke wrok tegen hem vanwege de Philippicae. Octavianus, die eerder Cicero als een bondgenoot had beschouwd, deed weinig om zijn leven te redden, wat wees op zijn eigen pragmatisme en politieke ambities.
Cicero’s Laatste Vlucht en Dood
In 43 v.Chr. probeerde Cicero te vluchten naar Macedonië, waar hij hoopte bescherming te vinden. Onderweg werd hij echter onderschept door soldaten van Antonius in zijn villa in Formiae. Volgens overleveringen bood Cicero geen verzet en boog hij zijn hoofd, waarmee hij aangaf zijn lot te accepteren. Zijn laatste woorden, volgens de historicus Plutarchus, waren: “Er is niets meer waard om voor te strijden.”
Cicero werd onthoofd, en zijn handen – de handen waarmee hij de vernietigende toespraken tegen Antonius had geschreven – werden samen met zijn hoofd tentoongesteld op het Rostra in het Forum Romanum. Dit gruwelijke tafereel was bedoeld als een waarschuwing aan iedereen die zich tegen het triumviraat zou keren. Het was een tragisch einde voor een man die zijn leven had gewijd aan de verdediging van vrijheid en de republikeinse instellingen.
Cicero’s Erfenis
Na zijn dood bleef Cicero’s invloed voortleven. Tijdens de renaissance werd hij herontdekt door humanisten zoals Petrarca, die zijn werken beschouwden als een essentiële bron van wijsheid en eloquentie. Zijn geschriften, variërend van politieke toespraken tot filosofische traktaten zoals De Officiis, inspireerden generaties denkers en staatslieden, waaronder de Verlichtingsfilosofen Montesquieu, Locke en Hume.
Cicero’s nalatenschap is complex. Hoewel hij een felle verdediger was van de Republiek, wordt hij ook bekritiseerd om zijn opportunisme en het ideaalbeeld dat hij van Rome schetste. Toch blijft hij een symbool van intellectuele en politieke moed, een man die streed voor zijn overtuigingen in een tijd van ongekende politieke omwentelingen.
Conclusie
Marcus Tullius Cicero was meer dan een redenaar of politicus; hij was een brug tussen de klassieke Griekse filosofie en de Romeinse intellectuele wereld. Zijn leven en werk weerspiegelen de strijd van een man die vastbesloten was de idealen van de Republiek te behouden, zelfs in een tijdperk dat onherroepelijk richting autocratie dreef. Cicero’s invloed reikt verder dan zijn tijd: zijn geschriften zijn nog steeds een bron van inspiratie voor wie vrijheid en rechtvaardigheid nastreeft.
Bronnen en meer informatie
- Cicero (1999). Letters to Atticus. Loeb Classical Library.
Vertaling door Shackleton Bailey, D.R., Harvard University Press. ISBN: 978-0-674-99571-0. - Cicero (1939). Brutus. Loeb Classical Library.
Vertaling door Hendrickson, G.L., en Hubbell, H.M., Harvard University Press. ISBN: 978-0-674-99356-3. - Cicero (1974). In Catilinam. Loeb Classical Library.
Vertaling door MacDonald, C., Harvard University Press. ISBN: 978-0-674-99358-7. - Cicero (2001). Letters to Friends. Loeb Classical Library.
Vertaling door Shackleton Bailey, D.R., Harvard University Press. ISBN: 978-0-674-99588-8. - Cicero (1913). De Officiis [On Duties].
Vertaling door Miller, Walter, Harvard University Press. ISBN: 978-0-674-99033-3. - Plutarch (1916). Parallel Lives: Life of Cicero. Loeb Classical Library.
Vertaling door Perrin, B., Harvard University Press. ISBN: 978-0-674-99162-0. - Sallust (1921). Bellum Catilinae [The War of Catiline]. Loeb Classical Library.
Vertaling door Rolfe, J.C., Harvard University Press. ISBN: 978-0-674-99360-0. - Rawson, Elizabeth (1975). Cicero: A Portrait.
London: Allen Lane. ISBN: 978-0-7139-0864-5. - Everitt, Anthony (2001). Cicero: The Life and Times of Rome’s Greatest Politician.
New York: Random House. ISBN: 978-0-375-50746-5. - Gruen, Erich S. (1974). The Last Generation of the Roman Republic.
Berkeley: University of California Press. ISBN: 978-0-520-03527-0. - Tempest, Kathryn (2011). Cicero: Politics and Persuasion in Ancient Rome.
London: Continuum. ISBN: 978-1-84725-246-3. - Wiedemann, Thomas E.J. (1994). Cicero and the End of the Roman Republic.
London: Bristol Classical Press. ISBN: 978-1-85399-193-0. - Haskell, H.J. (1942). This Was Cicero.
New York: Alfred A. Knopf. ISBN: 978-1-4697-3171-9. - Griffin, Miriam; Boardman, John (2001). The Oxford Illustrated History of the Roman World.
Oxford: Oxford University Press. ISBN: 978-0-19-285436-0. - Crawford, Michael H. (1985). Roman Republican Coinage.
Cambridge: Cambridge University Press. ISBN: 978-0-521-07492-4.
