Lupercalia, ook wel bekend als Lupercal, was een belangrijk pastoraal festival in het oude Rome dat jaarlijks op 15 februari werd gevierd. Het festival had als doel de stad te zuiveren, de gezondheid te bevorderen en de vruchtbaarheid te stimuleren. De naam Lupercalia is afgeleid van het Latijnse woord lupus, dat “wolf” betekent, en was waarschijnlijk verbonden met de mythe van Romulus en Remus, de legendarische stichters van Rome die volgens de overlevering werden gezoogd door een wolvin (lupa) in de Lupercal-grot aan de voet van de Palatijnse Heuvel.
De oorsprong van het festival kan teruggaan tot de vroege Romeinse en mogelijk zelfs Sabijnse tradities. Lupercalia werd soms in verband gebracht met het Griekse festival Lykaia, dat werd gehouden ter ere van de god Pan, of Faunus zoals hij in het Latijn werd genoemd. Dit was een god die werd geassocieerd met de natuur en de vruchtbaarheid, wat de focus van het festival verklaart.
Inhoudsopgave
Rituelen en Plaatsen van de Viering
De festiviteiten van Lupercalia waren voornamelijk gecentreerd rond de Lupercal-grot, de Palatijnse Heuvel en het Forum Romanum. Deze locaties waren van groot belang in de Romeinse mythologie en vormden het decor voor enkele van de belangrijkste rituelen van het festival. Dicht bij de Lupercal-grot stond het heiligdom van Rumina, de godin van borstvoeding, en de Ficus Ruminalis, een wilde vijgenboom waaraan Romulus en Remus volgens de mythe werden vastgebonden na hun redding door de riviergod Tiberinus.
De priesterlijke groep die de rituelen van Lupercalia uitvoerde, werd de Luperci genoemd, wat “broeders van de wolf” betekent. Deze priesters, doorgaans jonge mannen tussen de 20 en 40 jaar, werden verdeeld in twee collegia: de Quinctiliani en de Fabiani, genoemd naar de gentes (families) Quinctia en Fabia. Een derde collegium, de Juliani, werd in 44 v.Chr. opgericht ter ere van Julius Caesar, maar viel uiteen na diens moord.
De Sacrificiële Rituelen
Lupercalia begon met offers van een geit, symbool van vruchtbaarheid, en een hond, een dier dat zuiverheid vertegenwoordigde. De offers werden uitgevoerd bij het Lupercal-altaar onder toezicht van de Flamen Dialis, de hoogste priester van Jupiter. Na het offer werden de voorhoofden van de Luperci aangeraakt met het bloed van het geofferde dier, dat vervolgens werd afgeveegd met wol gedrenkt in melk. Opmerkelijk was dat de Luperci na dit ritueel moesten lachen, een teken van vreugde en vernieuwing.
Na het offerfeest sneden de Luperci riemen, genaamd februa, van de huid van het geslachte dier. Deze riemen werden gebruikt tijdens een symbolische ren, waarbij de Luperci, vaak bijna naakt, rond de Palatijnse Heuvel renden en vrouwen met de riemen sloegen. Vrouwen stelden zich vrijwillig op om geraakt te worden, in de overtuiging dat dit hun vruchtbaarheid bevorderde en de kans op een voorspoedige bevalling zou vergroten. Plutarchus beschreef dit ritueel als een mengeling van ernst en speelsheid, waarbij de symboliek van de slagen duidelijk verwees naar vruchtbaarheidsrituelen.
De Symboliek en Cultuur Achter Lupercalia
Symbolische Betekenissen en Culturele Verbanden
Lupercalia was meer dan alleen een festival; het had diepe symbolische wortels in de Romeinse cultuur. Het festival werd gezien als een ritueel van zuivering en vernieuwing. De maand februari, waarin het festival plaatsvond, is vernoemd naar de februa, de reinigingsriemen die tijdens het festival werden gebruikt. Dit verband weerspiegelt de grotere Romeinse nadruk op reiniging en vruchtbaarheid in deze periode van het jaar.
Oorspronkelijk stond het festival bekend als Februa en werd het geassocieerd met zuiveringsrituelen en het gebruik van februum, een term voor reinigingsmiddelen. De associatie met de godin Juno, die ook de bijnaam Juno Februalis droeg vanwege haar rol in de rituelen van februari, benadrukt de focus op vruchtbaarheid en zuiverheid. Deze elementen waren niet alleen belangrijk voor het fysieke welzijn van de stad en haar inwoners, maar ook voor het politieke en sociale welzijn.
De Luperci en Hun Status
De Luperci, de priesterlijke broederschappen die het festival uitvoerden, hadden een prominente plaats in de Romeinse samenleving. De oorsprong van deze priesterorde wordt soms toegeschreven aan de legendarische helden Evander van Arcadië of aan Romulus en Remus zelf, de oprichters van Rome. De Luperci vertegenwoordigden jeugdige kracht en energie, eigenschappen die essentieel waren voor de vruchtbaarheid en levenskracht die Lupercalia symboliseerde.
De Luperci waren opgedeeld in twee oude collegia, de Quinctiliani en de Fabiani, en een kortstondig derde collegium, de Juliani, opgericht in 44 v.Chr. ter ere van Julius Caesar. Mark Antony, een van de bekendste leden van de Juliani, speelde een belangrijke rol in de rituelen van het jaar van Caesar’s moord. Het werd opgetekend dat hij tijdens het festival een gouden kroon aan Caesar aanbood, die door Caesar werd geweigerd. Dit incident toonde de politieke en symbolische lading die het festival soms aannam.
Politieke Implicaties van Lupercalia
Lupercalia was niet immuun voor politieke invloeden. De Romeinse elite gebruikte het festival soms om politieke boodschappen over te brengen of hun eigen macht en status te tonen. De openbare weigering van de gouden kroon door Caesar tijdens Lupercalia in 44 v.Chr. was een gedenkwaardig voorbeeld van de manier waarop het festival werd verweven met de politieke intriges van de late Republiek. Dit incident werd vastgelegd door zowel klassieke schrijvers als moderne historici als een belangrijk moment dat de groeiende spanning rond Caesar’s macht aantoonde.
Hoewel het festival zelf religieus van aard was, bood het een podium voor leiders om hun invloed te tonen en de publieke opinie te beïnvloeden. De deelname van de Luperci, vaak jongemannen uit de hogere klassen, benadrukte de verbondenheid tussen de rituelen van Lupercalia en de politieke machtsstructuren van Rome. Dit gaf het festival een dieper belang dan alleen een religieuze viering.
De Laatste Fasen van Lupercalia
Lupercalia bleef een belangrijk ritueel tot ver in de late oudheid, zelfs toen het christendom de officiële religie van het Romeinse Rijk werd. In 391 n.Chr. verbood keizer Theodosius I alle heidense culten en rituelen, maar Lupercalia bleef op sommige plaatsen in Rome nog gevierd worden, vaak door de lagere klassen en het platteland. Paus Gelasius I probeerde rond 494 n.Chr. het festival officieel te verbieden, maar stuitte op weerstand van de Romeinse Senaat, die beweerde dat het festival essentieel was voor de veiligheid van de stad. Gelasius sprak spottend dat als de rituelen zo heilzaam waren, de senatoren zelf maar naakt moesten rennen om de traditie in ere te houden.
De Rituelen en Betekenis van Lupercalia
De Rituelen van Zuivering en Vruchtbaarheid
De rituelen van Lupercalia waren uniek in hun expressie van zuivering en vruchtbaarheid. De festiviteiten begonnen met het offeren van een geit en een hond bij het Lupercal-altaar, onder het toezicht van de Flamen Dialis, de priester van Jupiter. Deze keuze van dieren had een specifieke symboliek: de geit stond voor vruchtbaarheid, terwijl de hond zuiverheid vertegenwoordigde. Na het offer werd het voorhoofd van de Luperci besmeurd met het bloed van de geofferde dieren, waarna het bloed werd weggeveegd met wol gedrenkt in melk. Dit ritueel eindigde met een symbolische lach, die blijdschap en vernieuwing uitdrukte.
Na de offers begon de beroemdste en meest spraakmakende fase van het festival: de ren van de Luperci. De priesters sneden riemen van het geitenvel en renden halfnaakt door de straten van Rome, waarbij ze voorbijgangers, vooral vrouwen, symbolisch sloegen met de februa. Vrouwen stonden vaak vrijwillig in hun pad om geraakt te worden, in de overtuiging dat dit hun vruchtbaarheid zou bevorderen of de kans op een voorspoedige bevalling zou vergroten. Plutarchus beschreef dit ritueel als een mengeling van ernst en speelsheid, waarbij de symboliek van de slagen duidelijk verwees naar vruchtbaarheidsrituelen.
De Relatie met Romulus en Remus
De locatie van de rituelen rond de Palatijnse Heuvel en de Lupercal-grot was van groot belang voor de Romeinse mythologie. Deze plekken waren nauw verbonden met de legende van Romulus en Remus, die volgens het verhaal door een wolvin werden gezoogd in de Lupercal-grot. De heilige figuur van de wolvin (lupa) werd gezien als een symbool van kracht en overleving, en de associatie met deze mythe versterkte de betekenis van Lupercalia als een festival van bescherming en hergeboorte.
De naam Lupercalia zelf is afgeleid van lupus, wat “wolf” betekent. Dit verband benadrukt de rol van het dier als een centraal figuur in het ritueel en in de mythische oorsprong van Rome. Het festival diende niet alleen om vruchtbaarheid en zuivering te bevorderen, maar ook om het collectieve geheugen van de oprichting van de stad te eren.
De Impact op de Romeinse Maatschappij
Lupercalia was een weerspiegeling van de Romeinse sociale structuur en diende als een gelegenheid om de rol van de jeugd in de samenleving te vieren. De Luperci, jonge mannen uit de hogere klassen, fungeerden als dragers van traditie en werden gezien als belichamingen van vitaliteit en jeugdig enthousiasme. De deelname aan het festival was een erezaak en bevestigde de status van de deelnemers binnen de gemeenschap.
Daarnaast bevorderde Lupercalia sociale cohesie door een gemeenschappelijk ritueel dat verschillende lagen van de samenleving samenbracht. Hoewel het festival elementen van satire en humor bevatte, bleef het serieus genoeg om zijn religieuze en culturele functie te behouden. Vrouwen uit alle lagen van de samenleving namen deel door zich symbolisch te laten slaan, wat wijst op de brede acceptatie en het belang van het ritueel.
Pogingen tot Afschaffing en Christelijke Reacties
Met de opkomst van het christendom in het Romeinse Rijk werd Lupercalia steeds meer gezien als een overblijfsel van heidense gebruiken die niet pasten binnen de christelijke waarden. In 494 n.Chr. probeerde paus Gelasius I het festival af te schaffen, maar hij kreeg te maken met weerstand van Romeinse senatoren die het belang van het ritueel verdedigden. Gelasius bespotte hen door te suggereren dat zij zelf naakt moesten rennen om de voordelen van het ritueel te ervaren.
Hoewel er geen direct bewijs is dat Lupercalia werd vervangen door een christelijk feest, werd het ritueel in de loop van de tijd steeds minder gevierd. Het idee dat het feest werd omgezet in de viering van Maria-Lichtmis is meer een latere interpretatie dan een historische realiteit. Toch verdween Lupercalia geleidelijk uit de publieke viering, mede door de invloed van de groeiende macht van de kerk en de focus op christelijke waarden.
De Neergang en Invloed van Lupercalia
Het Einde van Lupercalia en Christelijke Overnames
Ondanks de pogingen van de Romeinse keizers en christelijke leiders om heidense rituelen af te schaffen, bleef Lupercalia lange tijd bestaan als een populaire viering. Pas in de late vijfde eeuw werd het festival onder druk van de kerk en de verspreiding van het christendom langzaam uit het publieke leven geweerd. Paus Gelasius I speelde een cruciale rol in het definitieve einde van het festival. Zijn geschriften tonen aan dat hij de viering als een heidense en immorele praktijk beschouwde. Door de groeiende invloed van het christendom en het verbod op niet-christelijke rituelen onder keizer Theodosius I, werd Lupercalia uiteindelijk een overblijfsel van het verleden.
De suggestie dat Lupercalia zou zijn vervangen door de viering van Maria-Lichtmis op 2 februari of dat het verband houdt met de romantische elementen van Valentijnsdag, is grotendeels het product van latere interpretaties. Het verband tussen Lupercalia en Valentijnsdag werd pas in de middeleeuwen gelegd, onder invloed van schrijvers zoals Geoffrey Chaucer, die bijdroegen aan de romantisering van het verhaal en de feestdag.
Culturele en Historische Betekenis van Lupercalia
De invloed van Lupercalia op de Romeinse en latere Europese cultuur is duidelijk zichtbaar in de manier waarop vruchtbaarheid en zuivering als centrale thema’s werden overgenomen en aangepast. Hoewel de rituelen van het festival zijn verdwenen, blijven de basisideeën van vruchtbaarheid, gemeenschap en rituele zuivering herkenbaar in moderne culturele praktijken. Het festival is ook een belangrijk voorbeeld van hoe traditionele rituelen door politieke en religieuze verschuivingen werden beïnvloed.
De nalatenschap van Lupercalia wordt verder versterkt door verwijzingen in de literatuur en kunst. William Shakespeare verwees bijvoorbeeld naar Lupercalia in zijn toneelstuk Julius Caesar, waar hij Mark Antony de opdracht geeft om Calpurnia aan te raken in de hoop haar vruchtbaarheid te bevorderen. Dergelijke verwijzingen onderstrepen de blijvende impact van dit festival op het culturele bewustzijn.
Conclusie
Lupercalia vertegenwoordigde een complex web van rituelen en tradities die diep geworteld waren in de Romeinse samenleving. Het festival was een weerspiegeling van de religieuze en sociale prioriteiten van het oude Rome en diende als een symbool van zuivering, vruchtbaarheid en hernieuwing. Ondanks de pogingen van de vroege christelijke kerk om het festival uit te bannen, bleef Lupercalia eeuwenlang een belangrijk onderdeel van de Romeinse cultuur. De elementen van het festival, vooral de focus op vruchtbaarheid en zuivering, zijn sporen van de overgangen die de samenleving doormaakte van een heidense naar een christelijke wereld.
Bronnen
- Beard, M. (2015). SPQR: A History of Ancient Rome. Profile Books.
- Plutarchus. Parallel Lives, vertaald door B. Perrin, Harvard University Press.
- Ovidius. Fasti, vertaald en bewerkt door A. Boyle en R. Woodard, Penguin Classics.
- Hales, S. (2003). The Roman Bazaar: A Comparative Study of Trade and Commerce. Oxford University Press.
- Chaucer, G. The Parliament of Fowls, diverse edities.
