De Keure van Kortenberg: Voorloper van Burgerrechten

De Keure van Kortenberg (in het Nederlands ook bekend als de “Charter van Kortenberg”) werd op 27 september 1312 ondertekend in de abdij van Kortenberg. Deze overeenkomst, bezegeld door hertog Jan II van Brabant en vertegenwoordigers van verschillende steden, markeerde een belangrijk keerpunt in de middeleeuwse politiek en wetgeving van de Lage Landen. De deelnemende steden waren onder andere Brussel, Antwerpen, ‘s-Hertogenbosch, Tienen en Zoutleeuw.

Deze keure vertegenwoordigde een unieke stap in de middeleeuwse verhoudingen tussen heerser en onderdanen. In een tijd waarin vorsten absolute macht bezaten, gaf de Keure van Kortenberg de inwoners van het hertogdom rechten en invloed die in een geschreven document werden vastgelegd. Dit proces wordt door historici aangeduid als het begin van het Brabants constitutionalisme. Het document kan worden gezien als een voorloper van de burgerlijke en politieke rechten die pas eeuwen later zouden worden erkend en uitgebreid.

De Inhoud en Reikwijdte van de Keure

De Keure van Kortenberg was van toepassing op het hele hertogdom Brabant en voorzag in rechten voor zowel de rijke als de arme burgers. Deze overeenkomst leidde tot de oprichting van de Raad van Kortenberg, een vroege vorm van parlementaire vertegenwoordiging die bestond uit edelen en burgers. Dit controlerende orgaan vergaderde regelmatig in de abdij van Kortenberg en op andere locaties en functioneerde met wisselend succes tot 1375.

Vanaf 1332 werd de raad uitgebreid met twee extra leden, waardoor het aantal zetels op 16 kwam. Antwerpen kreeg een tweede vertegenwoordiger, en de Waalse stad Nijvel (Nivelles) kreeg een lid. Het zegel van de raad, dat vanaf 1340 werd gebruikt, droeg een afbeelding van een boom op een kleine heuvel met het opschrift “SIGILUM COMMUNE : CONSILII DE CORTENBERGHE”, wat de gemeenschappelijke zegel van de Raad van Kortenberg was.

De Keure en de Magna Carta: Een Vergelijking

Hoewel de Magna Carta van 1215 vaak wordt gezien als de eerste stap in het middeleeuwse Europese constitutionalisme, heeft de Keure van Kortenberg een aantal kenmerken die haar een meer democratisch karakter geven. Waar de Magna Carta voornamelijk bedoeld was om de rechten van de baronnen te beschermen, betrof de Keure van Kortenberg alle burgers van het hertogdom, inclusief de “riken ende armen”.

Een ander opvallend verschil is de samenstelling van de controlerende organen. De implementatie van de Magna Carta werd toevertrouwd aan een raad van 25 baronnen, terwijl de Raad van Kortenberg bestond uit vier ridders en tien stedelijke vertegenwoordigers. Dit zorgde voor een bredere vertegenwoordiging van de bevolking en een grotere betrokkenheid van burgers in het bestuur.

De Raad van Kortenberg: Samenstelling en Functie

De Raad van Kortenberg speelde een cruciale rol in het bewaken van de naleving van de afspraken vastgelegd in de Keure. Deze raad bestond uit vier ridders of edelen en tien afgevaardigden van de belangrijkste steden van het hertogdom. De samenstelling was als volgt:

• Drie vertegenwoordigers uit Leuven
• Drie uit Brussel
• Eén uit Antwerpen
• Eén uit ‘s-Hertogenbosch (nu in het hedendaagse Noord-Brabant, Nederland)
• Eén uit Tienen
• Eén uit Zoutleeuw

Het orgaan vergaderde om de drie weken in de abdij van Kortenberg en was verantwoordelijk voor het controleren van de naleving van de financiële, juridische en gemeentelijke voorrechten. Deze bijeenkomsten waren niet louter symbolisch; de leden hadden de macht om wijzigingen in de bestuurstaken door te voeren en konden verbeteringen aanbrengen in het beheer van het land. Dit maakte de Raad van Kortenberg tot een vroeg voorbeeld van een parlementaire vergadering met reële invloed.

Belangrijke Voorrechten en Plichten

De Keure van Kortenberg bevatte enkele essentiële bepalingen die de rechten van de inwoners van het hertogdom waarborgden. Een van de belangrijkste was het fiscale voorrecht, dat bepaalde dat er geen belastingen of heffingen mochten worden geïnd, behalve in drie specifieke gevallen: het ridderschap van de zoon van de hertog, het huwelijk van zijn dochter, en als de hertog gevangen werd genomen. Dit stond bekend als een belangrijke bescherming van de bevolking tegen willekeurige belastingheffingen.

Daarnaast was er het juridische voorrecht dat ervoor zorgde dat de rechtspraak eerlijk en onafhankelijk moest zijn, ongeacht de sociale status van de betrokkenen. Het derde belangrijke voorrecht, het gemeentelijk voorrecht, erkende de vrijheden en rechten van de steden en garandeerde een mate van autonomie in hun bestuur.

De leden van de Raad van Kortenberg legden een eed af op het Heilig Evangelie, waarin zij beloofden om de belangen van het volk te behartigen. Dit benadrukte het belang van hun rol als vertegenwoordigers van de gemeenschap en niet louter als vazallen van de hertog.

Een Recht om Weerstand te Bieden

Een opvallend aspect van de Keure van Kortenberg was het recht van de bevolking om in verzet te komen indien de hertog of zijn nakomelingen de bepalingen van het charter niet naleefden. Dit was een vroeg voorbeeld van een recht op opstand, een concept dat in latere eeuwen in politieke theorieën verder werd ontwikkeld. Het gaf de inwoners een vorm van rechtszekerheid en een mechanisme om misbruik van macht tegen te gaan, iets wat in de context van de middeleeuwse feodale samenleving uitzonderlijk was.

De Raad van Kortenberg in de Praktijk

De Raad van Kortenberg functioneerde met ups en downs en bleef actief tot het jaar 1375. Gedurende deze periode wisselden tijden van intensieve vergaderingen en politieke activiteit zich af met momenten van relatieve rust en inactiviteit. Toch was het bestaan van de Raad een precedent dat de macht van de hertog beperkte en een zekere mate van burgerparticipatie mogelijk maakte.

Vanaf 1332 breidde de samenstelling van de raad zich uit met twee extra leden, waardoor de totale raad uit zestien vertegenwoordigers bestond. De stad Antwerpen kreeg een tweede afgevaardigde, en de stad Nijvel (Nivelles) in Waals-Brabant kreeg ook een zetel. Deze uitbreiding benadrukte het belang van bredere stedelijke betrokkenheid en vertegenwoordiging in de besluitvorming.

Het Zegel van de Raad van Kortenberg

In 1340 werd een bijzonder zegel geïntroduceerd dat diende als het officiële symbool van de Raad van Kortenberg. Dit zegel was versierd met een afbeelding van een boom op een heuvel en het opschrift “SIGILUM COMMUNE : CONSILII DE CORTENBERGHE”. Het gebruik van een gemeenschappelijk zegel benadrukte het autonome karakter van de raad en diens onafhankelijkheid van de directe invloed van de hertog. Dit symbool werd gebruikt om documenten en besluiten officieel te bekrachtigen, wat de autoriteit van de raad verder versterkte.

Vergelijking met Latere Ontwikkelingen in Europa

De Keure van Kortenberg kan in historisch perspectief worden gezien als een vroege stap richting de constitutionele ontwikkelingen die in andere Europese regio’s zouden plaatsvinden. In Engeland werd de Magna Carta vaak beschouwd als het startpunt van constitutionalisme, maar de Keure van Kortenberg onderscheidde zich door haar inclusiviteit en bredere vertegenwoordiging. Terwijl de Magna Carta zich voornamelijk richtte op de rechten van de adel, had de Keure ook aandacht voor de belangen van de stedelijke bevolking en de armen.

Het bestaan van de Raad van Kortenberg en de daarin opgenomen burgerlijke participatie waren een inspiratiebron voor latere vormen van volksvertegenwoordiging. Dit gold met name voor de Blijde Inkomsten, een reeks van privileges die nieuwe hertogen van Brabant vanaf de 14e eeuw moesten erkennen bij hun aantreden. Deze initiatieven waren de voorlopers van de latere parlementaire structuren die zich in Europa zouden ontwikkelen.

Historische Invloed en Nalatenschap

De Keure van Kortenberg had niet alleen directe impact op het bestuur van het hertogdom Brabant, maar speelde ook een rol in bredere Europese politieke ontwikkelingen. De Blijde Inkomsten, zoals de inauguratiecharters van latere Brabantse hertogen, waren een voortzetting van het idee dat de vorst gebonden was aan bepaalde regels en verplichtingen jegens zijn onderdanen. Dit maakte deel uit van een bredere evolutie naar een constitutionele monarchie, waarin de macht van de vorst beperkt werd door wettelijke en traditionele afspraken.

In de daaropvolgende eeuwen had het Brabantse constitutionalisme invloed op andere regio’s in Europa. Een historische lijn kan worden getrokken van de Keure van Kortenberg naar de Acte van Verlatinghe (1581), ook wel de Nederlandse onafhankelijkheidsverklaring genoemd. Dit document, dat de Spaanse koning Filips II afzette als heerser over de Nederlandse provincies, bevatte elementen van de rechten die al in de Keure van Kortenberg werden geëist: het recht om een heerser af te zetten die zijn plichten tegenover het volk niet nakwam.

De Keure van Kortenberg en de Amerikaanse Onafhankelijkheid

Een minder bekend aspect van de invloed van de Keure van Kortenberg is de mogelijke impact op de politieke cultuur van de Verenigde Staten. In de 16e en 17e eeuw trokken veel geleerde en invloedrijke inwoners van de Brabantse steden naar de Zeven Verenigde Provinciën, aangetrokken door de relatieve vrijheid en economische mogelijkheden. Onder hen bevonden zich ook leden van de Pilgrim Fathers, die na een verblijf in Leiden in 1620 naar Amerika vertrokken. De nadruk die in de nieuwe wereld werd gelegd op burgerrechten en het recht om in opstand te komen tegen tirannie, vertoont parallellen met de ideeën die al in de Keure van Kortenberg naar voren kwamen.

Het idee van een rechtsstaat waarin burgers het recht hadden om tegen onrecht in te gaan, vond later weerklank in de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring van 1776 en de Grondwet van de Verenigde Staten. Hoewel het verband niet altijd direct wordt erkend, is de bredere historische context waarin documenten als de Keure van Kortenberg en latere Brabantse privileges werden opgesteld van belang voor het begrijpen van de oorsprong van moderne constitutionele principes.

Conclusie

De Keure van Kortenberg markeerde een belangrijk moment in de middeleeuwse geschiedenis van de Lage Landen en stond aan de basis van een vroege vorm van burgerrechten en representatieve overheid. Door de oprichting van de Raad van Kortenberg en de bepalingen die het recht op weerstand en burgerlijke controle vastlegden, werd een precedent geschapen dat zijn invloed zou doen gelden in latere politieke ontwikkelingen, zowel in Europa als daarbuiten. De Keure kan gezien worden als een mijlpaal die de weg bereidde voor constitutionele structuren en ideeën die pas veel later hun volledige ontwikkeling zouden bereiken.

Bronnen en meer informatie

• Vrancken, Valerie (2018). De Blijde Inkomsten van de Brabantse hertogen: Macht, opstand en privileges in de vijftiende eeuw. Asp / Vubpress / Upa. ISBN 978-9057187155.
• Prak, Maarten (2019). Stadsburgers – Stedelijke burgerschap voor de Franse Revolutie. Promotheus. ISBN 9789044641417.