Jan van Asseliers, ook wel bekend als Johannes Asseliers, speelde een cruciale rol in de geschiedenis van de Republiek der Verenigde Nederlanden aan het einde van de zestiende eeuw. Als griffier van de Staten-Generaal van de Verenigde Provinciën was hij verantwoordelijk voor het opstellen en ondertekenen van het Plakkaat van Verlatinghe in 1581, een document dat wordt gezien als de Nederlandse onafhankelijkheidsverklaring en een voorloper van de moderne Grondwet.
Inhoudsopgave
Jeugd en Opleiding van Jan van Asseliers
Jan van Asseliers werd in 1530 geboren in Antwerpen, een stad die destijds een belangrijk cultureel en economisch centrum was binnen de Habsburgse Nederlanden. Zijn vader, Ghislain van Asseliers, was schepen van Antwerpen, wat Jan van jongs af aan in contact bracht met de bestuurlijke elite van de stad. Het was in deze omgeving dat hij zich ontwikkelde tot een invloedrijke figuur. In zijn jeugd studeerde Asseliers rechten, waarmee hij een stevige juridische basis legde voor zijn latere carrière in de politiek en het bestuur. Naast zijn studie maakte hij uitgebreide reizen door Europa, waaronder Italië, Frankrijk en Duitsland, om zijn kennis en inzichten te verbreden.
In 1556 trouwde Jan van Asseliers met Margaretha van Duijsborch, een verbintenis waaruit één dochter, Anna, voortkwam. Naast zijn juridische en politieke activiteiten was hij samen met zijn broers betrokken bij een handelscompagnie in juwelen. Dit aspect van zijn leven illustreert zijn veelzijdigheid en zijn betrokkenheid bij zowel de economische als de politieke activiteiten van zijn tijd.
Politieke Carrière en Rol in de Opstand
Van Asseliers’ loopbaan kreeg een nieuwe dimensie toen hij in de vroege jaren zestig van de zestiende eeuw benoemd werd tot secretaris van Antwerpen. Dit was een positie van aanzien die hem voorbereidde op zijn latere belangrijke rol tijdens de Nederlandse Opstand, een conflict dat de basis zou vormen voor de latere onafhankelijkheid van de noordelijke gewesten van de Habsburgse Nederlanden. Het politieke klimaat was onrustig, en de roep om meer autonomie en vrijheid van de Spaanse kroon onder Filips II werd sterker.
In 1577 trad Asseliers in dienst van de Staatsraad van landvoogd Matthias van Oostenrijk, die door de Staten-Generaal was aangesteld om het bestuur van de opstandige provincies te leiden. Zijn politieke vaardigheden en loyaliteit aan de zaak van de Nederlandse opstand maakten hem een cruciaal figuur in deze periode van turbulentie. In 1579 moedigde hij ’s-Hertogenbosch aan om Schotse troepen in te zetten voor de verdediging tegen de Spanjaarden, wat leidde tot de oprichting van de Schotse Brigade. Deze eenheid bleef tot 1783 in dienst van de Staten-Generaal en speelde een belangrijke rol in latere conflicten, waaronder de strijd tegen Frankrijk.
Het Plakkaat van Verlatinghe: Oorsprong en Betekenis
Het hoogtepunt van Asseliers’ carrière was zonder twijfel zijn betrokkenheid bij het opstellen van het Plakkaat van Verlatinghe. Op 22 juli 1581 besloot de Staten-Generaal om koning Filips II af te zweren vanwege zijn misbruik van macht en het niet nakomen van zijn verantwoordelijkheden als vorst. Asseliers werd gevraagd dit cruciale document op te stellen, een taak die hij in slechts vier dagen voltooide. Op 26 juli 1581 ondertekende hij het Plakkaat van Verlatinghe namens de Staten-Generaal, waarmee de gewesten behorend tot de Unie van Utrecht officieel afstand namen van de Spaanse koning.
Het document markeerde een belangrijk moment in de Tachtigjarige Oorlog. Voor het eerst kwamen de autoriteiten van de opstandige provincies expliciet in opstand tegen hun vorst. Dit maakte het Plakkaat van Verlatinghe tot een vroeg voorbeeld van een onafhankelijkheidsverklaring en legde het fundament voor de latere vorming van de Republiek der Verenigde Nederlanden.
Gevolgen van het Plakkaat van Verlatinghe
Het Plakkaat van Verlatinghe had directe en langdurige gevolgen voor de politieke situatie in de Lage Landen. Hoewel het document een symbolische breuk betekende met de Spaanse heerschappij, leidde het niet meteen tot de vorming van een republiek. De Staten-Generaal begon na de ondertekening van het Plakkaat met het zoeken naar een nieuwe vorst die de rol van Filips II kon overnemen. Dit streven werd ingegeven door de noodzaak om de eenheid te bewaren en de externe bedreigingen van het Spaanse Rijk het hoofd te bieden.
In 1584 werd Asseliers, samen met diplomaat La Moulière, naar Frankrijk gestuurd om koning Hendrik III te overtuigen de heerschappij over de Lage Landen op zich te nemen. Deze poging volgde op een eerdere, mislukte poging om Hendriks broer, de hertog van Anjou, aan te stellen als vorst. De missie van Asseliers en zijn collega was echter tevergeefs. Frankrijk verkeerde zelf in een periode van interne conflicten en was niet bereid om de verantwoordelijkheid voor de Nederlanden op zich te nemen.
Nadat ook andere potentiële kandidaten werden afgewezen of afzagen van hun kandidatuur, restte er voor de Staten-Generaal weinig keuze. In 1588 werd daarom de beslissing genomen om verder te gaan als een onafhankelijke republiek. Deze stap markeerde de officiële oprichting van de Republiek der Verenigde Nederlanden, een van de eerste republikeinse staten in Europa en een model voor latere staatsvormen.
Laatste Jaren en Overlijden
Jan van Asseliers bleef tot aan zijn dood in 1587 actief in de politiek en in dienst van de Staten-Generaal. Zijn bijdrage aan het politieke landschap van de opstandige provincies en zijn rol in het opstellen van het Plakkaat van Verlatinghe bevestigden zijn plaats in de geschiedenis. Hoewel hij zelf de uiteindelijke vorming van de republiek niet meer meemaakte, legde zijn werk de basis voor het politieke systeem dat zich later zou ontwikkelen.
Zijn overlijden markeerde het einde van een periode waarin hij als een van de meest invloedrijke ambtenaren van zijn tijd diende. Het originele handgeschreven exemplaar van het Plakkaat van Verlatinghe, dat door Asseliers is opgesteld, bevindt zich vandaag de dag nog steeds in het Nationaal Archief. In de jaren 2010 werd wetenschappelijk vastgesteld dat Asseliers inderdaad de enige scribent was van het document, wat zijn rol in de geschiedenis verder bekrachtigt.
Publicaties en Historisch Werk
Naast zijn politieke werkzaamheden hield Jan van Asseliers zich ook bezig met het documenteren van historische gebeurtenissen. Hij schreef onder andere de Historia Belgicorum Tumultuum, een werk dat de opstanden in de Nederlanden beschrijft vanaf het vertrek van Filips II tot aan het overlijden van hertog Frans van Anjou in 1584. Dit werk draagt bij aan het begrip van de historische context waarin het Plakkaat van Verlatinghe werd opgesteld en biedt een waardevolle inkijk in de turbulente periode van de late zestiende eeuw.
Zijn historisch werk, hoewel minder bekend dan zijn politieke bijdragen, illustreert zijn betrokkenheid bij de gebeurtenissen van zijn tijd en zijn wens om deze kennis door te geven aan latere generaties. Dit maakt van Asseliers niet alleen een politieke figuur, maar ook een chroniqueur van zijn eigen tijd, wiens werk tot op de dag van vandaag bestudeerd wordt door historici en onderzoekers.
Het Plakkaat van Verlatinghe in Historisch Perspectief
Het Plakkaat van Verlatinghe wordt vaak beschouwd als een van de belangrijkste documenten in de Nederlandse geschiedenis. Het is te vergelijken met andere beroemde onafhankelijkheidsverklaringen, zoals de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring van 1776. Hoewel de context en omstandigheden anders waren, delen beide documenten de kernboodschap dat een volk het recht heeft om een heerser af te zetten als deze zijn plichten verzaakt. Dit idee was revolutionair in de tijd van Asseliers, waarin monarchen vaak als door God aangestelde heersers werden beschouwd en absolute macht uitoefenden.
Het Plakkaat van Verlatinghe betekende een breuk met dit traditionele beeld van koningschap en legde de basis voor het idee van volkssoevereiniteit. De inhoud van het plakkaat benadrukte dat Filips II had gefaald in zijn rol als koning, onder andere door zijn onderdrukking van de bevolking en het schenden van hun rechten. Dit rechtvaardigde volgens de Staten-Generaal het afzweren van zijn heerschappij.
Het belang van het Plakkaat reikte verder dan alleen de Nederlanden. Het diende als inspiratiebron voor latere politieke denkers en revoluties. Het idee dat een vorst verantwoordelijk gehouden kon worden voor zijn daden en afgezet kon worden, speelde een rol in het verspreiden van revolutionaire ideeën in Europa. Hoewel het document in de context van de Tachtigjarige Oorlog vooral een politieke noodzaak diende, werd het later gezien als een symbool van verzet tegen tirannie en een vroeg voorbeeld van constitutionele principes.
Asseliers’ Nalatenschap
De nalatenschap van Jan van Asseliers is nauw verweven met de geschiedenis van de Nederlandse onafhankelijkheidsstrijd en de daaropvolgende staatsvorming. Zijn werk en het Plakkaat van Verlatinghe hebben de weg geplaveid voor de vorming van de Republiek der Verenigde Nederlanden, die bekendstond om haar vooruitstrevende ideeën over bestuur en autonomie. Deze vroege republikeinse staat werd een belangrijk voorbeeld van zelfbestuur en vormde een inspiratie voor politieke bewegingen in andere delen van Europa en daarbuiten.
Het feit dat het originele, door Asseliers geschreven Plakkaat nog steeds intact is en bewaard wordt in het Nationaal Archief onderstreept het historische belang van zijn werk. De hernieuwde wetenschappelijke bevestiging in de jaren 2010 dat Asseliers de enige opsteller was, heeft zijn positie als centrale figuur in dit cruciale hoofdstuk van de Nederlandse geschiedenis verder versterkt.
Zijn bijdrage reikt echter verder dan het opstellen van een enkel document. Asseliers was een man die actief betrokken was bij de grotere politieke bewegingen van zijn tijd en speelde een cruciale rol in het vastleggen van de ideeën en besluiten die de toekomst van de Nederlanden bepaalden. Zijn werk heeft niet alleen invloed gehad op de politieke ontwikkelingen van zijn tijd, maar blijft ook van belang voor historici en onderzoekers die het verloop van de Tachtigjarige Oorlog en de oprichting van de Republiek willen begrijpen.
Conclusie
Jan van Asseliers was een sleutelfiguur in de geschiedenis van de Nederlandse Opstand en de latere oprichting van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Zijn rol als griffier van de Staten-Generaal en het opstellen van het Plakkaat van Verlatinghe in 1581 markeerden hem als een centrale figuur in de strijd voor onafhankelijkheid. Dit document vormde niet alleen de basis voor de afzwering van Filips II, maar ook voor de legitimatie van de daaropvolgende politieke structuur van de Republiek.
Zijn werk legde de grondslag voor een vroeg constitutioneel denken en benadrukte het principe dat een vorst aan zijn onderdanen verantwoording schuldig is. Hoewel hij in 1587 overleed, voordat de Republiek officieel werd uitgeroepen, blijft zijn bijdrage aan de opstand en de politieke ontwikkelingen die daarop volgden onmiskenbaar. Het Plakkaat van Verlatinghe, dat nog steeds in het Nationaal Archief bewaard wordt en waarvan ook een eerste druk in Trinity College Library in Dublin aanwezig is, is een blijvend symbool van zijn nalatenschap.
Bronnen en meer informatie
- Van Hoogstraten en Brouërius van Nidek, Groot Algemeen Historisch Woordenboek, Amsterdam, 1725.
- Wagenaar, Vaderlandsche Historie, deel VIII, blz. 30, Amsterdam, 1753.
- Van Heurn, Historie der Stad en Meyerye van ’s Hertogenbosch, deel II, blz. 123, Utrecht, 1776.
- Huijsen, Coos en Geerten Waling, De geboortepapieren van Nederland, 2014.
- Geert Jan Hamilton, voorwoord bij Anton van Hooff, Het Plakkaat van Verlatinge, Uitgeverij Omniboek, 2018.
