
De Grote Depressie, die duurde van 1929 tot 1939, begon na een decennium van economische groei en sociale verandering, bekend als de “Roaring Twenties”. Dit was een periode waarin de Verenigde Staten en andere industriële landen een aanzienlijke toename in productie en consumptie kenden. De welvaart in deze jaren was echter ongelijk verdeeld, en een groot deel van de economische groei was afhankelijk van speculatie op de aandelenmarkt.
De groeiende ongelijkheid in inkomensverdeling en de afhankelijkheid van krediet creëerden een fragiele economische basis. De laissez-faire beleidsvoering van overheden zorgde voor minimale regulering van de financiële sector, waardoor banken en investeerders riskante leningen konden verstrekken en grote schulden konden aangaan. Tegen het einde van de jaren twintig begon de industriële productie af te nemen, en het consumentenvertrouwen zakte. Ondanks deze waarschuwingstekens steeg de aandelenmarkt tot ongekende hoogten, aangedreven door speculatie en leenkapitaal.
Inhoudsopgave
De Beurscrash van 1929
De Wall Street-crash van oktober 1929 wordt vaak beschouwd als het beginpunt van de Grote Depressie. Op “Zwarte Donderdag” (24 oktober 1929) zakte de aandelenmarkt in, gevolgd door verdere dalingen op “Zwarte Maandag” en “Zwarte Dinsdag”. De Dow Jones Industrial Average verloor binnen enkele dagen een groot deel van zijn waarde, waardoor duizenden investeerders financieel werden geruïneerd.
Hoewel de beurscrash op zichzelf niet de enige oorzaak was van de Grote Depressie, markeerde het wel het begin van een diepgaand verlies aan vertrouwen in het economische systeem. Banken die zwaar geïnvesteerd hadden in de aandelenmarkt werden gedwongen hun deuren te sluiten. Tussen 1930 en 1933 gingen ongeveer 9.000 banken failliet in de Verenigde Staten, wat leidde tot het verlies van miljarden dollars aan spaargeld.
Wereldwijde Verspreiding van de Economische Crisis
De economische gevolgen van de beurscrash beperkten zich niet tot de Verenigde Staten. Door de groeiende onderlinge afhankelijkheid van wereldeconomieën verspreidde de crisis zich snel naar Europa en andere delen van de wereld. Landen zoals Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, die sterk afhankelijk waren van de Amerikaanse kredietverlening en exportmarkten, werden hard getroffen. Internationaal handelvolume kromp met meer dan 50%, wat leidde tot massale werkloosheid en dalende inkomens in zowel geïndustrialiseerde als ontwikkelingslanden.
Sociale en Politieke Impact
De economische gevolgen van de Grote Depressie waren onmiddellijk voelbaar. In de Verenigde Staten steeg de werkloosheid in 1933 tot 25%. Ongeveer een derde van de boeren verloor hun land, terwijl voedselprijzen daalden door overproductie en verminderde vraag. Tegelijkertijd werden miljoenen gezinnen dakloos en woonden ze in geïmproviseerde nederzettingen, bekend als “Hoovervilles”.
In Duitsland veroorzaakte de crisis een stijging van de werkloosheid tot bijna 30%. Het sociale ongenoegen en de economische onzekerheid droegen bij aan de opkomst van politieke extremen, waaronder de NSDAP van Adolf Hitler, die in 1933 aan de macht kwam.
Het Mislukken van Traditionele Beleidsmaatregelen
In de vroege jaren van de crisis probeerden regeringen de situatie te beheersen door protectionistische maatregelen te nemen, zoals de Smoot-Hawley Tariff Act in de Verenigde Staten. Deze wet, aangenomen in 1930, verhoogde de tarieven op ingevoerde goederen, wat leidde tot vergeldingsmaatregelen van andere landen en een verdere daling van de wereldhandel. Bovendien handhaafden veel landen de gouden standaard, wat hun vermogen om de geldhoeveelheid te vergroten en de economie te stimuleren ernstig beperkte.
Regeringen, waaronder die van de Amerikaanse president Herbert Hoover, aarzelden om grootschalige interventies door te voeren, uit angst dat dit de situatie zou verergeren. Dit leidde tot verdere deflatie, dalende prijzen en hogere werkloosheidscijfers.
De Economische Dieptepunten en Internationale Gevolgen (1933–1936)
De Verslechterende Economische Situatie
Tussen 1930 en 1933 bereikte de Grote Depressie haar dieptepunt. In de Verenigde Staten kromp het bruto binnenlands product (bbp) met bijna 30%, en meer dan 12 miljoen mensen werden werkloos. Industriële productie daalde drastisch, wat leidde tot massale sluiting van fabrieken en bedrijven. Ondertussen zorgde een zware droogte in de Amerikaanse Midwest – bekend als de “Dust Bowl” – voor bijkomende economische en sociale ellende. Miljoenen boerenfamilies werden gedwongen hun land te verlaten en trokken naar steden op zoek naar werk, vaak zonder succes.
De deflatoire spiraal, waarbij dalende prijzen leidden tot minder inkomsten en verdere economische teruggang, versterkte de depressie. Banken bleven failliet gaan omdat leningen niet werden terugbetaald, en spaarders verloren hun tegoeden. In Duitsland, dat zwaar afhankelijk was van Amerikaanse leningen en investeringen, veroorzaakte de economische instabiliteit een sociale crisis. De werkloosheid steeg tot extreme niveaus en voedde het politieke extremisme dat Adolf Hitler in 1933 aan de macht bracht.
De Internationale Handelscrisis en de Gouden Standaard
Een van de meest zichtbare internationale gevolgen van de Grote Depressie was de ineenstorting van de wereldhandel. Beschermingsmaatregelen zoals de Amerikaanse Smoot-Hawley Tariff Act leidden tot vergeldingsheffingen van andere landen. Binnen vier jaar daalde de wereldhandel met meer dan de helft, wat vooral kleine en exportafhankelijke economieën hard trof.
De aanhoudende koppeling van valuta’s aan de gouden standaard verergerde de situatie. Landen die probeerden hun goudreserves te behouden, voerden vaak deflatoire beleidsmaatregelen in, zoals hogere rentetarieven, waardoor de economie verder vertraagde. Landen die de gouden standaard verlieten, zoals het Verenigd Koninkrijk in 1931, slaagden erin om sneller te herstellen door hun valuta te devalueren en de export te stimuleren.
Nieuwe Deal: Het Amerikaanse Antwoord op de Crisis
In de Verenigde Staten markeerde de verkiezing van Franklin D. Roosevelt in 1932 een keerpunt in het economisch beleid. Roosevelt lanceerde de “New Deal”, een reeks programma’s gericht op economische herstel, werkgelegenheid en sociale hervormingen. Onder deze maatregelen viel de oprichting van instanties zoals de Civilian Conservation Corps (CCC) en de Works Progress Administration (WPA), die miljoenen mensen aan het werk zetten bij openbare projecten zoals wegenbouw, dammen en scholen.
De National Industrial Recovery Act (NIRA) werd ingevoerd om industrieën te stimuleren door minimumlonen en maximale werkuren vast te stellen, terwijl de Agricultural Adjustment Act (AAA) boeren compenseerde voor het verminderen van hun productie in een poging om landbouwprijzen te verhogen. Hoewel deze maatregelen niet onmiddellijk een einde maakten aan de depressie, brachten ze een aanzienlijke verlichting en zorgden ze voor een verbeterd consumentenvertrouwen.
De Politieke Reacties in Europa
De impact van de Grote Depressie verschilde per regio in Europa, afhankelijk van de mate waarin landen afhankelijk waren van buitenlandse handel en krediet. Landen zoals Duitsland en Oostenrijk, die sterk leunden op Amerikaanse leningen onder het Dawes-plan, zagen hun economieën instorten toen die leningen stopten. De Duitse werkloosheid bereikte pieken van meer dan 30%, en de economische malaise versterkte de steun voor radicale partijen zoals de nazi’s. Het is geen toeval dat Hitler in januari 1933 werd benoemd tot bondskanselier, mede dankzij de sociale en economische chaos die de depressie had veroorzaakt.
In het Verenigd Koninkrijk bleef de impact beperkt in vergelijking met andere landen, deels omdat de economie al in de jaren twintig vertraagde. Na het verlaten van de gouden standaard in 1931 herstelde de Britse economie zich relatief snel, geholpen door een groei in de binnenlandse industrie en de bouwsector.
In Frankrijk, dat vasthield aan de gouden standaard tot 1936, duurde de depressie langer. De stagnatie leidde tot politieke onrust, wat de weg vrijmaakte voor het Volksfront, een coalitieregering onder leiding van socialisten die hervormingen doorvoerde om arbeidersrechten te versterken.
Regionale Variaties in Herstel
Niet alle landen werden even zwaar getroffen door de Grote Depressie. In Scandinavië voerden landen zoals Zweden en Denemarken relatief snel herstelmaatregelen in, waaronder devaluatie van hun valuta’s en overheidsprogramma’s gericht op werkgelegenheid en sociale bescherming. Deze aanpak leidde tot wat sommige historici beschrijven als de basis van de moderne Scandinavische welvaartsstaat.
Landen zoals Japan, die de gouden standaard al vroeg verlieten, voerden expansieve begrotingsmaatregelen door en stimuleerden hun economieën door investeringen in infrastructuur en militaire uitgaven. Hierdoor herstelden ze relatief snel, hoewel dit herstel ook een aanloop was naar agressieve expansionistische politiek in de regio.
De Veranderende Wereldorde en De Lange Weg Naar Herstel (1936–1939)
Het Effect van Overheidsmaatregelen op het Herstel
Vanaf 1936 waren er tekenen van economisch herstel in verschillende landen, maar het herstel bleef ongelijk verdeeld. In de Verenigde Staten werd het herstel gedeeltelijk bevorderd door de voortzetting van New Deal-programma’s, die werkgelegenheid creëerden en de consumptie stimuleerden. De Works Progress Administration (WPA) en andere projecten zorgden voor verbeteringen in de infrastructuur, zoals de bouw van wegen, scholen en bruggen, en boden miljoenen mensen werk.
Hoewel de Amerikaanse economie tegen 1937 een aanzienlijk herstel had doorgemaakt, bleef de werkloosheid hoog, rond de 14%. Bovendien leidde een poging van de regering-Roosevelt om de overheidsuitgaven terug te schroeven en een gebalanceerd budget te bereiken tot een nieuwe recessie in 1937-1938. Deze “Roosevelt-recessie” bewees dat de economie nog steeds kwetsbaar was en afhankelijk van stimuleringsmaatregelen.
In Europa volgden verschillende landen uiteenlopende benaderingen om met de economische gevolgen om te gaan. Frankrijk liet in 1936 eindelijk de gouden standaard los en begon met stimuleringsmaatregelen onder het Volksfront, wat leidde tot een bescheiden herstel. Duitsland daarentegen koos een geheel andere koers, waarbij de nazi-regering massale overheidsuitgaven en militaire herbewapening gebruikte om de werkloosheid drastisch terug te dringen. Tegen 1939 was de Duitse werkloosheid vrijwel geëlimineerd, maar deze groei was grotendeels gebaseerd op oorlogseconomie en dwangarbeid.
Het Internationale Handelsnetwerk Blijft Kwetsbaar
Ondanks de verbeteringen in sommige economieën bleef de internationale handel achter. De jaren dertig werden gekenmerkt door een fragmentatie van de wereldeconomie, waarbij landen zich terugtrokken achter handelsbarrières en protectionistische beleidsmaatregelen. De Smoot-Hawley Tariff Act en vergelijkbare wetten in andere landen beperkten de handel verder, waardoor economische groei werd afgeremd.
De oprichting van regionale handelsblokken en bilaterale handelsakkoorden verving grotendeels de eerdere wereldwijde handelsstructuur. Landen zoals Duitsland richtten zich op autarkie en creëerden economische netwerken met bondgenoten in Centraal- en Oost-Europa. Andere landen, zoals het Verenigd Koninkrijk, versterkten de handel binnen hun imperium, waarbij de nadruk lag op goederenstromen tussen moederland en koloniën.
Sociale Veranderingen Tijdens de Grote Depressie
De sociale impact van de Grote Depressie was immens en had blijvende gevolgen voor gemeenschappen over de hele wereld. In de Verenigde Staten werden miljoenen gezinnen dakloos of verloren hun spaargeld door het falen van banken. In stedelijke gebieden ontstonden shanty towns, die “Hoovervilles” werden genoemd, naar de onpopulaire president Herbert Hoover. In plattelandsgebieden, zoals de Dust Bowl in de Midwest, werden hele gemeenschappen gedwongen te migreren vanwege uitputting van de landbouwgrond en economische ontwrichting.
In Europa werden vergelijkbare sociale verschuivingen waargenomen. In Duitsland en Oostenrijk werden werklozen en arbeiders vaak aangetrokken door de beloften van extremistische politieke partijen, zoals de nazi’s en communisten, die werk en stabiliteit beloofden. In Frankrijk leidde de economische crisis tot stakingen en politieke instabiliteit, terwijl in het Verenigd Koninkrijk werkloosheidsprotesten en hongermarsen alledaags werden in industriële gebieden zoals Wales en Noord-Engeland.
Ondanks deze moeilijkheden brachten de jaren dertig ook nieuwe initiatieven voort om sociale zekerheid en arbeidsrechten te verbeteren. Veel landen begonnen met het implementeren van pensioenstelsels, werkloosheidsuitkeringen en arbeidsbeschermingswetten. In de Scandinavische landen werd bijvoorbeeld de basis gelegd voor de moderne welvaartsstaat met programma’s die gericht waren op werkgelegenheid en sociale gelijkheid.
De Weg Naar Wereldoorlog II
Hoewel de Grote Depressie in sommige landen vanaf 1936 begon te verzachten, legden de economische en politieke gevolgen van het decennium de basis voor de Tweede Wereldoorlog. De economische onrust in Duitsland maakte de opkomst van Adolf Hitler en de militarisering van het land mogelijk. Duitsland’s herbewapening en territoriale expansie waren direct verbonden met de economische hervormingen en nationalistische ambities die voortkwamen uit de crisisjaren.
In Japan versnelde de Grote Depressie de militaristische ambities van het land. Na het verlaten van de gouden standaard in 1931 groeide de Japanse economie snel door overheidsuitgaven en investeringen in de militaire industrie. Deze economische focus op zelfvoorziening en expansie leidde tot de invasie van Mantsjoerije in 1931 en verdere agressie in China in 1937.
In Europa zagen landen zoals Italië en Spanje een verschuiving naar autoritaire regimes, mede gedreven door de sociale en economische gevolgen van de depressie. Italië onder Mussolini breidde zijn economische en militaire macht uit, terwijl Spanje na de burgeroorlog van 1936-1939 onder het bewind van Franco kwam.
Conclusie: De Grote Depressie en Haar Blijvende Invloed
De Grote Depressie was een periode van ongekende economische ontwrichting die niet alleen miljoenen mensen wereldwijd in armoede stortte, maar ook de politieke en sociale structuren van landen veranderde. De oorzaken lagen diepgeworteld in de economische onevenwichtigheden van de jaren twintig, zoals speculatie, een gebrek aan regulering en de afhankelijkheid van de gouden standaard. De beurscrash van 1929 fungeerde als katalysator, maar de crisis werd verergerd door ineffectieve beleidsmaatregelen zoals protectionisme en deflatoire strategieën.
In veel landen leidde de depressie tot sociale spanningen, massale werkloosheid en de opkomst van politieke extremen. Duitsland, zwaar getroffen door economische en sociale instabiliteit, zag de opkomst van Adolf Hitler en het nazisme, wat uiteindelijk bijdroeg aan het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. De Verenigde Staten onder Franklin D. Roosevelt implementeerden de New Deal, wat hielp om het vertrouwen in de economie enigszins te herstellen, hoewel volledige economische groei pas terugkeerde door de industriële productie die de Tweede Wereldoorlog met zich meebracht.
De nalatenschap van de Grote Depressie is blijvend. Het leidde tot diepgaande hervormingen in de rol van de overheid in de economie, zoals meer toezicht op financiële markten en de oprichting van sociale vangnetten. Het toonde de noodzaak van internationale samenwerking om economische crises te beheersen, wat later leidde tot de oprichting van instellingen zoals het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en de Wereldbank.
Bronnen en meer informatie
- Afbeelding: Nationaal Archief, No restrictions, via Wikimedia Commons
- Bernanke, Ben S. (2000). Essays on the Great Depression. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-01698-6.
- Eichengreen, Barry (1992). Golden Fetters: The Gold Standard and the Great Depression, 1919–1939. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-507140-3.
- Kindleberger, Charles P. (1973). The World in Depression, 1929–1939. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-04839-6.
- Romer, Christina D. (1993). “The Nation in Depression.” Journal of Economic Perspectives, 7(2), 19–39. DOI: 10.1257/jep.7.2.19.
- Smiley, Gene (2002). Rethinking the Great Depression. Chicago: Ivan R. Dee. ISBN 978-1-56663-453-9.
- Temin, Peter (1989). Lessons from the Great Depression. Cambridge: MIT Press. ISBN 978-0-262-20059-2.
- Friedman, Milton & Schwartz, Anna J. (1963). A Monetary History of the United States, 1867–1960. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-00354-2.
- Economieblog. (z.d.). De Grote Depressie: Oorzaken, Gevolgen en Herstel. Beschikbaar via: https://economieblog.nl/grote-depressie/
- Bronnen van Geschiedenisblog